Zapis kolonizacji wołoskiej w sekwencjach osadów torfowisk występujących w obrębie najstarszych polan w Gorcach (polskie Karpaty Zachodnie)

Środowisko przyrodnicze polskich Karpat ulegało w przeszłości znacznym przekształceniom, wywołanym zarówno przez zmiany klimatu jak i antropopresję. Intensyfikacja tych przekształceń nastąpiła wraz z migracją i osadnictwem zajmujących się wypasem owiec i kóz Wołochów (kolonizacja wołoska), zagospodarowujących dotychczas słabo zaludnione, najwyższe partie gór. Ludność ta, pomiędzy XIII i XVII w. migrowała wzdłuż łuku Karpat z rejonu Bałkanów, na obszar dzisiejszej Ukrainy, Słowacji, Polski oraz Czech, pozyskując nowe pastwiska stosując gospodarkę żarową. Na obszarze Polski Wołosi pojawili się początkowo w Karpatach Wschodnich, a następnie w XV w i XVI w Karpatach Zachodnich [1]. Obszarem szczególnie silnie przekształconym w przeszłości przez ich gospodarkę pasterską były Gorce, a szczególnie zlokalizowana w ich centralnej części wieś Ochotnica. Lokacja tej wsi na prawie wołoskim w 1416 r., była pierwszą w regionie. Akt lokacji Ochotnicy był jednak jedynie zwieńczeniem trwającego wiele lat procesu organizacji wsi, wskazując, że ludność wołoska pojawiła się na obszarze Gorców najprawdopodobniej już w XIV w. Pozostałością wielowiekowej działalności ludności pasterskiej (początkowo wołoskiej, a następnie polskiej), w Gorcach są wciąż liczne polany, podlegające jednak współcześnie silnej naturalnej sukcesji. O ile znaczna część polan na obszarze Gorców powstała w XVIII i XIX w. w związku ze wzrostem liczby ludności oraz sprzedażą dawnych lasów królewskich, to rozległe polany, obejmujące najwyższe grzbiety odnotowane są już w materiałach archiwalnych z drugiej połowie XVI w. Na obszarze trzech z nich: polany Lubań (w Paśmie Lubania), Hali Gorc Gorcowski (w Paśmie Gorca) oraz Hali Cioski (w Masywie Turbacza) stwierdzono występowanie niewielkich torfowisk, których osady mogą potencjalnie zawierać zapis działalności pasterzy wołoskich. Dotychczas, w torfowiskach tych, wnioskodawca wykonał szereg wierceń świdrem spiralnym mających na celu określenie miąższości oraz typu osadów. Badania wykazały, że torfowiska te są wypełnione osadami organicznymi (torfy) o miąższości od 90 do 100 cm, w obrębie których występują, cienkie wkładki pylasto-piaszczystych osadów mineralnych z fragmentami węgli drzewnych. Dodatkowo przeprowadzone przez wnioskodawcę datowania radiowęglowe węgli drzewnych znalezionych w odkrywkach glebowych wykonanych na obszarze tych polan, wskazują na wystąpienie zdarzeń pożarowych mających miejsce między 1299 a 1429 r., a których powstanie mogło być związane ze stosowaną przez Wołochów gospodarką żarową. Dotychczasowe badania zapisu kolonizacji wołoskiej w osadach torfowisk w Karpatach dotyczyły stanowisk zlokalizowanych w niższych położeniach, często występujących w znacznym oddaleniu od zwartego obszaru objętego ich działalnością [2] [3]. Niekiedy rekonstrukcje te opierały się na badaniach stanowisk, położonych w obrębie zwartych kompleksów leśnych, w odległości kilku kilometrów od najbliższych polan (istniejących współcześnie lub historycznych). Niektóre z dotychczas analizowanych stanowisk położone były na obszarach wylesionych dopiero na przełomie XVIII i XIX w.[4]. Stanowi to istotny problem min. dla badań palinologicznych (pyłkowych), gdzie działalność człowieka obejmująca min., deforestację czy gospodarkę pasterską, będzie niedoszacowana lub nawet niezarejestrowana w diagramach palinologicznych. Dlatego kluczowym problemem określenia chronologii oraz charakteru wpływu działalności Wołochów na środowisko przyrodnicze Karpat pozostaje wybór odpowiednich stanowisk badawczych, które zlokalizowane są w obrębie najstarszych polan, udokumentowanych w materiałach archiwalnych.

W ramach zadania planowane jest opracowanie dokładnej chronologii dla rdzeni osadów pobranych trzech z wybranych torfowisk przy użyciu datowań 14C (AMS) oraz izotopu ołowiu (210Pb) z zastosowaniem modelowania Bayessowskiego (modele wiek-głębokość). Dla profili tych zostaną wykonane kompleksowe, wysokorozdzielcze (w interwale 2 cm) analizy litologiczne (analizy granulometryczne, strat prażenia osadów), na podstawie których zostaną określone zmiany warunków depozycji osadów w okresie ostatniego ~ 1 tys. lat. Zmiany udziału materii organicznej w osadach, określone na podstawie analizy strat prażenia, posłużą do identyfikacji okresów wzmożonej dostawy osadów mineralnych do torfowisk, wywołanych zmianami klimatycznymi oraz/lub działalnością człowieka, wskutek m.in. deforestacji. Analiza węgli makroskopowych (o średnicy > 0,1 mm), przeprowadzona dla każdego z trzech profili w sposób ciągły (w interwale co 1 cm) pozwoli na wskazanie okresów wzmożonej aktywności pożarowej w bezpośrednim sąsiedztwie wybranych polan położonych w Gorcach. Uzyskane wyniki pozwolą na uszczegółowienie ram czasowych związanych z procesem wypalania przez Wołochów najstarszych polan w Gorcach w relacji do odnotowanego w źródłach archiwalnych czasu lokacji osad na prawie wołoskim.

[1] Jawor G., 2015, Ethnic aspects of settlement in Ius Valachicum in medieval Poland (from the 14th to the beginning of the 16th century, „Balcanica Posnaniensia”, 22 (1), s. 47–55.

[2] Kołaczek, P., Margielewski, W., et al. 2020. Towards the understanding the impact of fire on the lower montane forest in the Polish Western Carpathians during the Holocene. Quat.Sci.Rev. 229, 106137.

[3] Kołaczek, P., Buczek, K., et al. 2021. Development and degradation of a submontane forest in the Beskid Wyspowy Mountains (Polish Western Carpathians) during the Holocene. The Holocene 31 (11-12), 1716–1732.

[4] Bucała, A., Margielewski, W., Starkel, L., Buczek, K., Zernitskaya, V., 2014. The reflection of human activity in the sediments of Iwankowskie lake from subatlantic phase (polish outer Carpathians). Geochronometria 41 (4), 377–391.