Instrukcja kontroli jakościowych (atlasowych)

Cel liczeń

Celem kontroli jakościowej jest uzyskanie pełnej informacji o ptakach zasiedlających dane pole atlasowe. Innymi słowy obserwator deklarujący pole atlasowe do kontroli ma za zadanie, poprzez wykonanie kontroli jakościowych, ustalenie w miarę możliwości pełnej listy gatunków występujących tam w sezonie lęgowym (lub zimowym).

Wybór pola atlasowego do kontroli

Każdy obserwator może wybrać do badań dowolne pola atlasowe, którego nie wybrał inny obserwator. W skrajnych przypadkach, gdy nie ma innej możliwości obserwator może zadeklarować pole kontrolowane wcześniej przez kogoś innego.

W ramach zadeklarowanego pola atlasowego obserwator powinien wykonać 3 kontrole atlasowe w trzech kolejnych miesiącach okresu wiosennego (okres lęgowy) lub zimowego oraz optymalnie wykonać liczenia ilościowe w kwadracie 1×1 km w kwietniu i maju, a w zimie w styczniu. O ile do udział w badaniach metoda atlasową zachęcamy wszystkich chętnych, to w przypadku liczeń na kwadratach 1x1 km, powinny je wykonywać osoby z dobrą znajomością ptaków, zwłaszcza głosów/śpiewu. Jest to uzasadnione tym, że w razie niepełnej znajomości głosów ptaków, pewne gatunki nie będą odnotowane lub wykryte znacznie rzadziej.

W sytuacjach, gdy odwiedzamy miejsca leżące poza zadeklarowanym przez siebie polem atlasowym, również powinniśmy notować wyniki obserwacji ptaków, a następnie wprowadzić je do bazy atlasowej.

Liczba i terminy kontroli atlasowych

Okres lęgowy

W okresie lęgowym obserwator powinien wykonać na zadeklarowanym do kontroli polu atlasowym 10×10 km łącznie 3 kontrole atlasowe – w kwietniu, w maju oraz w czerwcu. Jeśli tylko obserwator ma taką możliwość, to może wykonać również kontrole uzupełniające w miesiącu marcu i lipcu. Warto również wykonać kontrole wieczorno-nocne – w marcu-kwietniu w celu wykrycia sów, a w maju-czerwcu – chruścieli, lelka i niektórych sów.

Jeśli obserwator może skontrolować tylko jedno pole atlasowe, ale wykonać na nim wiele kontroli, to oczywiście wszystkie te obserwacje warto wpisać do Bazy obserwacji. Należy jednak podkreślić, że jeśli obserwator jest w stanie wykonać wiele kontroli w sezonie i jednocześnie ma możliwość odwiedzenia dalej położonych pól, to sugerujemy raczej zadeklarowanie kolejnych pól atlasowych do kontroli, a nie bardzo intensywne rozpoznanie jednego pola.

kwiecień – to główny miesiąc, w których wykrywamy wile gatunków wcześnie rozpoczynających lęgi, m.in. sikory i dzięcioły, a nocą sowy.

maj – to okres gdy wykrywamy większość ptaków śpiewających i wodnych, które przylatują do nas na sezon lęgowy.

czerwiec – to czas, kiedy dla wielu gatunków możemy uzyskać dodatkowe dowody gniazdowania, przykładowo penetracja terenów wodnych dostarcza nam potwierdzeń lęgowości gatunków wodnych.

Podczas kontroli uzupełniających, w marcu, szczególnie w drugiej połowie miesiąca, może występować szczyt aktywności sikor i dzięciołów, a w lipcu wiele ptaków wodzi młode, co pozwala na ustalenie wysokiej kategorii lęgowości

Okres zimowy

W okresie zimowym obserwator powinien wykonać również 3 kontrole atlasowe – w grudniu, styczniu i lutym. W sytuacji gdy obserwator nie jest w stanie wykonać 3 kontroli, najważniejsze jest wykonanie jednej – styczniowej kontroli na powierzchni.

grudzień – rejestrujemy ptaki zimujące, ale część, zwłaszcza wodnych może jeszcze migrować lub nie zasiedlać miejsc zimowania

styczeń – najważniejszy miesiąc w badaniach zimowych, gdyż w tym miesiącu zwykle wszystkie ptaki znajdują się na swoich głównych miejscach zimowania

luty – okres zimowania, ale w tym miesiącu w czasie cieplejszych zim rejestrujemy już pojawy pierwszych ptaków migrujących, a część ptaków wodnych przemieszcza się już na lęgowiska

Przygotowanie przed kontrolą

Jak wskażemy poniżej (patrz „Przebieg kontroli”) niezwykle ważne w kontroli atlasowej jest odwiedzenie wszystkich typów siedlisk, nawet tych bardzo ubogich w gatunki ptaków ale reprezentujących wszystkie rodzaje siedlisk występujące na danym polu atlasowym. Dlatego istotnym etapem jest zapoznanie się z rozmieszczeniem siedlisk oraz topografią pola atlasowego i zaplanowanie tras wizyty na polu, jeszcze przed rozpoczęciem kontroli terenowych. Do zapoznania się z przestrzennym rozkładem najważniejszych siedlisk w polu można wykorzystać dostępne mapowe portale internetowe, m.in. Geoportal, GoogleEarth, RDLP Kraków, Bank Danych o Lasach, a także mapy turystyczne danego obszaru. Warto wiedzieć, że na stronie Geoportalu znajdują się zwykle najbardziej aktualne mapy i w najwyższej rozdzielczości.

Dodatkową czynnością, która może być pomocna przy planowaniu trasy przejścia, jest sprawdzenie listy gatunków (w kolejności od najpospolitszych), których jeszcze nie stwierdzono na danym polu atlasowym. Można to zrobić na stronie, klikając na mapie w dane pole atlasowe.

Przebieg kontroli

Przebieg kontroli determinowany jest przez główny cel wykonania liczeń atlasowych, a więc zarejestrowanie w miarę możliwości pełnej listy gatunków zasiedlających dane pole atlasowe, a także wykazania dla nich jak najwyżej kategorii lęgowości. Priorytetem podczas kontroli atlasowych jest więc odwiedzenie wszystkich typów siedlisk w obrębie pola atlasowego, bo gwarantuje to skompletowanie listy gatunków występujących na danym polu. Nie oznacza to dokładnego kontrolowania całego pola atlasowego, a raczej wybranie najbardziej reprezentatywnych dla danego pola płatów siedlisk i skontrolowanie tylko ich (zwykle część pola penetrowana podczas jednej kontroli, to ok. 10-30% powierzchni całego pola). Z reguły w typowym polu atlasowym takich typów siedlisk będzie ok. 8-10, a przykładowe z nich to: zabudowa wiejska, zabudowa miejska, las liściasty, las iglasty, dolina rzeczna, stawy rybne, łąka, pole uprawne. Siedliska szczególnej uwagi, które grupują wysoką liczbę gatunków to m.in. zbiorniki wodne, podmokłe łąki, czy dojrzałe lasy liściaste – na te siedliska obserwator powinien zwrócić szczególną uwagę i zarezerwować na nie najwięcej czasu.

Obserwator nie powinien jednak pomijać także siedlisk uznawanych za mniej interesujące (np. zabudowa miejska, pola uprawne), ponieważ występują w nich gatunki, których z dużym prawdopodobieństwem nie spotkamy w innych siedliskach. Aby zmaksymalizować liczbę gatunków wykrywanych w danym typie siedliska, warto trasę przemarszu dostosować tak, aby obejmowała one różne typy mikrosiedlisk (np. w obrębie lasu liściastego – starodrzew, uprawy leśne, dolina potoku; w obrębie zabudowy wiejskiej – sad, park podworski, czy w obrębie siedliska łąkowego – oczko wodne).

Staramy się wybierać drogi o niewielkim ruchu samochodowym, drogi polne i leśne, gdyż intensywny ruch samochodowy wpływa na możliwość słuchowego wykrycia ptaków. Wstępnie wyznaczona trasa może być modyfikowana w zależności od warunków terenowych panujących podczas kontroli. Trasę przejścia rysujemy na wydrukowanej mapie, najlepiej jeszcze w czasie kontroli. Jest to istotne, gdyż później trasę przejścia wrysowujemy na mapie terenu w komputerze w czasie wpisywania obserwacji do bazy danych. Obserwator, który posługuje się odbiornikiem GPS, powinien rejestrować trasę przejścia w czasie kontroli od jej rozpoczęcia do zakończenia. Najlepiej gdy osobno rejestruje trasy przejść przez różne typy siedlisk. Dzięki temu dla każdego siedliska istnieją osobne trasy i listy gatunków, które może w łatwy sposób wprowadzić do Bazy obserwacji.

Kontrola w danym siedlisku polega na przemarszu przez dany płat siedliska w tempie gwarantującym efektywne wykrywanie ptaków. Notatki z kontroli atlasowych obserwator prowadzi w notatniku terenowych (nie ma oddzielnego formularza do tego typu kontroli). Każdorazowo obserwator notuje godzinę rozpoczęcia i zakończenia obserwacji w każdym, kolejno odwiedzanym siedlisku.

Podczas kontroli w danym typie siedliska priorytetem nie jest liczenie poszczególnych osobników, a wykrycie jak największej liczby gatunków. Zawsze notujemy wszystkie stwierdzone w danym typie siedliska gatunki (czyli tworzymy tzw. pełną listę gatunków), bez względu na to, że niektóre z nich są pospolite, czy też były przez nas wykazane już w innych typach siedlisk w danym polu atlasowym. Przykładowo, obserwator powinien zanotować trznadla podczas przemarszu przez las, nawet jeśli wcześniej stwierdził go już na łące – aby zapewnić, że dla każdego siedliska powstaje pełna lista gatunków. Obserwator notuje jedynie obecność gatunków, natomiast nie musi notować ich liczebności. Jedynie dla wybranych gatunków, których obserwacje uznamy za ciekawe, można również notować liczebność (przykładowo, dla takich gatunków jak zięba, rudzik, trznadel – notujemy tylko obecność, natomiast w przypadku obserwacji rzadszych gatunków – np. dzięcioła zielonego, czy srokosza warto zanotować również liczebność). Jeśli nie pamiętamy, czy dany gatunek już zanotowaliśmy w danym siedlisku, to lepiej zanotować go ponownie, niż tracić czas na sprawdzanie tego w notatniku.

Podczas kontroli atlasowych oprócz zapisywania gatunków, notujemy również ich zachowania zwracając szczególną uwagę na te, które będą wskazywały na lęgowość, (np. śpiewający samiec, para ptaków, ptak budujący gniazdo, gniazdo z jajami). Należy dążyć do zebrania jak najwyższego dowodu gniazdowania poszczególnych gatunków, przykładowo jeśli obserwowaliśmy śpiewającego samca zięby, a później obserwujemy parę ptaków tego gatunku, to odnotowujemy to w notatniku, ponieważ obserwacja pary ptaków przełoży się na wyższą kategorie gniazdowania gatunku w polu atlasowym. Jeśli w czasie obserwacji stwierdzimy gniazdo, rodzinę z młodymi i szereg innych obserwacji warto zanotować szczegóły obserwacji, np. umiejscowienia gniazda bociana, na czym posadowione gniazdo, liczba młodych w gnieździe itp. Częsta będzie sytuacja, gdy np. idąc przez las zanotujemy śpiewającego samca zięby, a potem zobaczymy samice budująca gniazd lub ptaka karmiącego pisklęta. Za każdy razem gdy stwierdzimy zachowania w większym stopniu dowodzące lęgowości gatunku należy je odnotować. W sytuacji, gdy już pierwsze zanotowanie gatunku np. zięby będzie tym które dowodzi lęgowości – np. osobnik dorosły karmiący pisklęta na gnieździe, w zasadzie nie jest już konieczne odnotowywanie zachowań o niższej randzie (np. śpiewający samiec, budowa gniazda). Jednak ich zanotowanie, a potem przeniesienie do Bazy obserwacji wzbogacić nasza wiedzę o fenologii poszczególnych gatunków

Niekiedy mogą pojawić się trudności w zapisie rejestrowanych ptaków w odniesieniu do typu siedliska – np. w sytuacji gdy obserwator przechodzi przez obszar będący mozaiką różnych siedlisk, lub przechodzi granicą dwóch różnych typów siedlisk. Nie należy w takiej sytuacji sztucznie dzielić obserwacji na zbyt wiele oddzielnych jednostek (przykładowo w mozaice siedlisk zapisywanie osobno listy gatunków dla niewielkich płatów łąk, zakrzaczeń, zadrzewień, w których rejestrowane byłoby tylko kilka gatunków). Należy tu raczej przyjąć że mozaika taka to też typ siedliska i zanotować pełną listę gatunków dla całego takiego płatu. Podobnie, jeśli podczas kontroli w lesie grądowym, na niewielkiej śródleśnej polanie stwierdzimy tylko 3 gatunki łąkowe, nie należy wyróżniać ich w oddzielną, pełną listę gatunków dla osobnego pola, a zaliczyć je do listy gatunków stwierdzonych na trasie „leśnej”.

Trasa przemarszu i płaty siedlisk wybrane do skontrolowania mogą, ale nie muszą być takie same podczas kolejnych kontroli w danym sezonie. Przypomnijmy, że priorytetem podczas liczeń jest wykrycie jak największej liczby gatunków. Dlatego, szczególnie w sytuacji jeśli stwierdzimy, że podczas pierwszej kontroli nie odwiedziliśmy jakiegoś istotnego siedliska, lub trasa przemarszu w danym płacie siedliska nie była optymalna, warto ją zmienić podczas kolejnej kontroli, wykonywanej w kolejnym miesiącu.

Przemieszczanie się pomiędzy poszczególnymi siedliskami w ramach danej kontroli uzależnione będzie od lokalnych warunków i możliwości obserwatora. Z reguły, aby zapewnić żeby nasza wizyta rzeczywiście pozwoliła na odwiedzenie najważniejszych siedlisk w polu atlasowym, najefektywniejsze będzie wykorzystanie samochodu lub roweru do przemieszczania się po polu atlasowym. Jeśli obserwator nie ma takiej możliwości, może również zaplanować całą kontrolę pieszo, jako jeden długi transekt przechodzący przez różne siedliska – ale należy pamiętać, żeby notatki dotyczące poszczególnych siedlisk były wyraźnie oddzielone od siebie, a dla każdego siedliska zanotowano była godzina rozpoczęcia i zakończenia kontroli i osobna, pełna lista gatunków. Jest to istotne, ponieważ obserwacje powinny być później wprowadzane do bazy osobno dla każdego siedliska, a nie dla jednego długiego transektu (patrz poniżej akapit „Wpisywanie danych z kontroli atlasowych do bazy”).

Zasadniczo podczas przemieszczania się między siedliskami (jakimś środkiem lokomocji) obserwator nie rejestruje ptaków, jeśli jednak dokona obserwacji rzadkiego w danym polu atlasowym ptaka (np. myszołów włochaty zimą, czy derkacz latem), to warto taką obserwację również zanotować.

Czas trwania kontroli

Określenie długości trwania obserwacji w poszczególnych płatach siedliska jest trudne ze względu na zróżnicowanie lokalnych warunków przyrodniczych i doświadczenie terenowe obserwatora. Jednak biorąc pod uwagę, że obserwator powinien podczas jednego dnia (optymalnie w godzinach dopołudniowych) skontrolować wszystkie kluczowe siedliska w polu atlasowym, oznacza to że w jednym płacie siedliska obserwator powinien spędzić z reguły ok. 20-40 minut, co powinno jednocześnie wystarczyć aby wykryć typowe dla danego siedliska gatunki. Oczywiście w siedliskach wyjątkowo bogatych w gatunki (np. stawy rybne), lub w miejscach kolonijnego gniazdowania ptaków, czas ten powinien być znacznie wydłużony. Cała kontrola atlasowa (czas potrzebny na skontrolowanie wszystkich typów siedlisk w danym polu atlasowym oraz na przemieszczanie się między nimi) trwać więc będzie z reguły ok. 6-8 godzin w sezonie letnim i 4-6 godzin w sezonie zimowym.

Należy przypomnieć, że obserwator deklarujący do kontroli pole atlasowe, powinien oprócz wykonania kontroli atlasowych (jakościowych), wykonać również kontrole ilościowe. W miesiącach wykonania kontroli ilościowych (w okresie zimowym – styczeń; w okresie wiosennym – 2 kontrole: wczesno- i późnowiosenna), sugerujemy wykonanie obu typów kontroli jednego dnia – najwcześniej rano wykonujemy kontrolę ilościową (na kwadracie 1×1 km), która trwa średnio ok. 1,5 godziny, a później wykonujemy kontrolę atlasową wg przyjętego powyżej schematu.

Wprowadzanie danych z kontroli atlasowych do bazy

Wszystkie obserwacje atlasowe powinny zostać wprowadzone do bazy Projektu (baza dbPtak), najlepiej niezwłocznie po wykonaniu liczenia (pozwala to obserwatorowi na wykrycie błędów i nieścisłości w zapiskach terenowych), a najpóźniej do 31 lipca w przypadku kontroli wiosennych i 30 marca w przypadku kontroli zimowych.

Optymalnie po każdej kontroli atlasowej powinniśmy mieć w notatniku ok. 8-10 (6-12) pełnych list gatunków odnotowanych w poszczególnych typach siedlisk. Każdą z takich pełnych list powinniśmy wprowadzić do bazy, jako oddzielną kontrolę atlasową – a więc kontrolę podczas której notowaliśmy wszystkie gatunki w danym siedlisku (pełna lista), ale jednocześnie nie notowaliśmy ich liczebności (lub notowaliśmy ją tylko dla wybranych gatunków). Niekiedy zdarzać się będzie, że podczas kontroli atlasowej obserwator notował również liczebność wszystkich gatunków– dane z takich kontroli należy wpisać do Bazy obserwacji jako kontrole ilościową (ale nie jako „ilościową 1x1km” – tam wpisuje się wyłącznie kontrole z liczeń ilościowych na kwadratach 1x1 km).

Niektóre obserwacje dokonane podczas kontroli atlasowej należy wprowadzić do bazy jako obserwacje/kontrole pojedynczą. Należą tu w szczególności dwa przypadki: pierwszy, to sytuacja gdy zanotowaliśmy jeden, rzadki gatunek, np. podczas przemieszczania się między siedliskami (np. zajęte gniazdo bociana białego); a drugi, to sytuacja, w której kontrolowany płat siedliska był niewielki, lub czas trwania kontroli w siedlisku był krótki – w konsekwencji zanotowaliśmy jedynie kilka gatunków, a obserwacja taka nie spełnia wymogów pełnej listy. Wyznacznikiem powinna być tu raczej nie liczba stwierdzonych gatunków (ponieważ istnieją siedliska ubogie w gatunki), a raczej czas trwania kontroli i wielkość kontrolowanego płatu.

Może mieć miejsce też sytuacja, że po skontrolowaniu całego pola atlasowego, w czasie jakiejś innej wizyty na tym polu, spostrzeżemy jakiś gatunek pospolity, np. mazurka, którego nie odnotowaliśmy dotychczas na tym polu atlasowym. Wtedy wpisujemy go do Bazy obserwacji jako Pojedynczą kontrolę.