Jak notować w terenie i jak wprowadzać dane do bazy

Co to jest kontrola?

Generalnie obserwacje z jednego „wyjścia” terenowego należy wpisać do bazy jako jedną kontrolę. Jeśli jednak wyjście terenowe jest długie (obejmuje trasę długości kilku – kilkunastu kilometrów) i jeśli przechodzi przez różne siedliska, należy taką długą trasę podzielić na krótsze odcinki przechodzące przez jednolite płaty siedliska i wpisać obserwacje z każdego z tych odcinków jako osobną kontrolę. Nie ma tu jednego prostego rozwiązania, ale z reguły trasy dłuższe niż 2–3 km należałoby rozbić na osobne odcinki i traktować jako osobne kontrole, szczególnie jeśli przechodzą przez różne siedliska. Nie należy jednocześnie nadużywać takiego podejścia i dzielić wycieczki terenowej na zbyt dużo osobnych „kontroli”. Przykładowo jeśli trasa o długości 1 km przechodzi przez mozaikę siedlisk, lepiej wpisać ją jako jedną kontrolę, niż rozbijać na wiele krótkich, kilkuminutowych kontroli. Nie powinniśmy również wpisywać jako jednej kontroli sytuacji, w której przemieszczamy się samochodem na dłuższym odcinku między różnymi lokalizacjami. Każde miejscem w którym notujemy ptaki po wyjściu z samochodu zapisywać należy jako osobną kontrolę. Wyjątkiem jest kontrola kompleksu stawu rybnego, czy zbiornika zaporowego, który objeżdżamy w całości – wtedy możemy wpisać taką sytuację jako jedną kontrolę.

Lokalizację kontroli możemy zaznaczyć w bazie jako trasę przejścia, lub jako punkt. Opcję „punkt” można wybrać wtedy, gdy rzeczywiście wszystkie obserwacje prowadzone były w jednym punkcie, lub na niewielkim obszarze, lub wtedy gdy trasa przejścia była dłuższa, ale nie pamiętamy dokładnie jej przebiegu i wolimy zaznaczyć ją jako punkt. Jeśli to tylko możliwe powinniśmy starać się wybrać w bazie opcję „trasa przejścia” i zaznaczyć jej przebieg (nawet przybliżony, jeśli nie pamiętamy dokładnej trasy), ponieważ opcja ta niesie znacznie więcej informacji, niż punktowe zaznaczenie miejsca kontroli.

Nie pamiętam dokładnie trasy przejścia, mógłbym jedynie podać przybliżoną trasę – czy warto wpisać do bazy taką kontrolę? TAK, jak najbardziej – należy z jak największą dokładnością odtworzyć w bazie trasę przejścia. Nawet jeśli wiemy, że wpisana przez nas trasa przejścia nie jest bardzo dokładna, nie należy z tego powodu rezygnować z wpisania kontroli do bazy.

Codziennie pokonuję pieszo tą samą trasę do pracy i podczas każdego przejścia mógłbym notować ptaki i wprowadzać je do bazy. Czy warto to robić? NIE, ponieważ zestaw gatunkowy z tej samej lokalizacji, z sąsiadujących dni będzie bardzo podobny. Warto natomiast wpisywać obserwacje z tej trasy w kolejnych tygodniach, tzn. co tydzień wybierać jedną kontrolę, której wyniki wpisujemy do bazy – dzięki temu będziemy mogli analizować zmiany zgrupowania ptaków w czasie.

Czy jeśli podczas kontroli terenowej, wracałem tą samą trasą, to czy powinienem notować i później wpisywać do bazy osobniki stwierdzone na trasie powrotnej? Czy powinienem trasę powrotną zaznaczyć na wyrysowywanej trasie przejścia na mapie w bazie? Jeśli podczas trasy powrotnej odnotowaliśmy gatunki, których nie zanotowaliśmy podczas pierwszego przejścia, to należy je oczywiście zapisać w notatniku i później wpisać do bazy razem z gatunkami odnotowanymi podczas pierwszego przejścia tą trasą. Czas przeznaczony na drogę powrotną należy wliczyć do trasy przejścia, jednak trasy powrotnej nie musimy zaznaczać na mapie w bazie.

Jak wybrać typ kontroli?

Wpisując swoje obserwacje do bazy dbPtak, Obserwator musi wybrać odpowiedni rodzaj kontroli, spośród 4 opcji: (1) kontrola pojedyncza; (2) kontrola atlasowa; (3) kontrola ilościowa; oraz (4) kontrola ilościowa 1-km. Wybór odpowiedniego typu kontroli, wiąże się zasadniczo z odpowiedzeniem sobie na 2 pytania: czy podczas kontroli terenowej notowałem wszystkie stwierdzone gatunki? ORAZ czy notowałem wszystkie stwierdzone osobniki (innymi słowy, czy zanotowałem pełną liczebność wszystkich stwierdzonych gatunków?). Schemat wyboru odpowiedniego rodzaju kontroli znajduje się poniżej.

Kontrola pojedyncza oznacza zarówno sytuacje, w której zanotowaliśmy tylko jedną, ciekawą obserwację podczas wyjścia terenowego (np. przelatujący bielik), jak również sytuację w której notowaliśmy wiele gatunków, ale nie były to wszystkie gatunki które stwierdziliśmy w terenie (np. nie notowaliśmy najpospolitszych gatunków w notatniku). Tak wiec jeśli notowaliśmy szereg gatunków, ale nie były to wszystkie gatunki zauważone w terenie, to taką obserwację zapisujemy jako pojedynczą kontrole (obserwacje).

Jeśli zanotowaliśmy podczas kontroli terenowej wszystkie stwierdzone gatunki to wybieramy kontrolę atlasową (jeśli nie notowaliśmy liczebność gatunków), lub kontrolę ilościową (jeśli notowaliśmy również liczebność gatunków). Kontrole podczas których notujemy wszystkie stwierdzone w terenie gatunku to tzw. „pełne listy” – każda kontrola atlasowa i ilościowa jest więc pełną listą. Ten typ kontroli jest szczególnie wartościowy w badaniach faunistycznych, w tym atlasowych. Dane takie informują nas bowiem nie tylko o gatunkach obecnych na danej powierzchni, ale wskazują również pośrednio których gatunków nie zarejestrowano – ich wykorzystanie w analizie rozmieszczenia czy fenologii gatunku, jest więc znacznie większe, niż gromadzenie niepełnych list gatunków. Obserwatorzy są więc gorąco zachęcani do notowania obecności, a optymalnie również liczebności, wszystkich napotkanych podczas kontroli terenowej gatunków.

Jak wskazano powyżej, głównym kryterium decyzji, czy kontrolę wpisujemy jako pojedynczą, czy atlasową, jest fakt, czy zanotowaliśmy tylko 1 lub kilka wybranych gatunków (kontrola pojedyncza), czy też notowaliśmy pełną listę gatunków (kontrola atlasowa lub ilościowa). Należy jednak zaznaczyć, że pełne listy powinniśmy stosować w sytuacjach, gdy nasza kontrola trwa na tyle długo, żeby wykryć znaczącą część gatunków obecnych w danym miejscu. Jeśli więc notujemy ptaki przez krótki okres czasu, szczególnie w bogatych siedliskach, to mimo że zanotowaliśmy wszystkie gatunki, nie powinniśmy wpisywać takiej obserwacji jako pełnej listy (kontroli atlasowej). Trudno podać tu sztywne zasady, warto jednak zaznaczyć, że to czas trwania obserwacji, a nie liczba wykrytych gatunków powinna być istotna przy podejmowaniu decyzji, czy nasza lista jest pełna, czy nie. Przykładowo 2-min kontrola spędzona na stawach rybnych w maju, podczas której zanotowaliśmy 4 gatunku ptaków, nie powinna być traktowana jako pełna lista. Natomiast kontrola pól w grudniu trwająca 30 min, podczas której zanotowaliśmy również 4 gatunki, jak najbardziej może być traktowana jako pełna lista.

A jeśli notowałem wszystkie widziane i słyszane gatunki, ale wiem, że podczas kontroli nie wykryłem wszystkich (bo byłem w tym lesie tydzień wcześniej i słyszałem jeszcze 5 innych gatunków) – czy powinienem wpisać taką kontrolę, jako pojedynczą? NIE, ponieważ zanotowałeś i wprowadzasz do bazy wszystkie zarejestrowane podczas danej kontroli w terenie gatunki (nie przejmujesz się tym, że niektóre gatunki mogły zostać podczas tej konkretnej kontroli niewykryte). Wprowadzasz więc taką kontrolę, jako kontrolę atlasową (pełną listę).

Czy mogę wpisać jako kontrolę ilościową, taką w której notowałem liczebność wszystkich gatunków, ale niezbyt dokładnie – tzn. przy każdym gatunku mam trochę osobników policzonych, ale nie liczyłem wszystkich? NIE, taka kontrola nie spełnia kryterium kontroli ilościowej, w której należy notować liczebność wszystkich stwierdzonych osobników. Taką kontrolę należy wprowadzić jako kontrolę atlasową.

Jakie obserwacje/gatunki wpisujemy do bazy?

Najważniejsza zasada, to ta, że wpisujemy tylko gatunki w pewny sposób oznaczone. Nie wpisujemy więc do bazy ptaków, gdzie nie jesteśmy pewni w 100% oznaczenia.

Do bazy można wpisywać wszystkie dziko występujące gatunki ptaków w naszym kraju (aktualna lista na stronie Komisji Faunistycznej). Oprócz słyszanych lub widzianych żywych ptaków, wpisywać można stwierdzenia ptaków martwych, ich ślady, gniazda, skorupy jaj – jeśli tylko taka obserwacja pozwala na pewne oznaczenie gatunku. W przypadku gatunków, których stwierdzenia podlegają akceptacji Komisji Faunistycznej, należy zaznaczyć w uwagach, czy dana obserwacja uzyskała już akceptację KF (wpisać wtedy numer orzeczenia), czy też dopiero będzie zgłoszona. W przypadku gatunków trudnych do identyfikacji, jeśli mamy dokumentację fotograficzną lub nagranie głosu, które potwierdzają nasze oznaczenie, to warto w komórce „uwagi” do obserwacji podać taką informację.

Czy warto wpisywać do bazy pospolite gatunki ptaków, w szczególności jeśli na mapie rozmieszczenia widzę, że były one już stwierdzone na „moim” polu atlasowym? TAK, w szczególności, jeśli wpisujesz je w ramach „pełnej listy” gatunków (a więc kontroli atlasowej, lub ilościowej), ponieważ każda „pełna lista” może być wykorzystana, nie tylko do stworzenie mapki rozmieszczenia, ale także do analiz wymagań siedliskowych, modelowania prawdopodobieństwa rozmieszczenia gatunku, czy analiz fenologii.

Sfotografowałem prawdopodobnie błotniaka zbożowego, ale nie jestem pewny oznaczenia. Czy mogę go wpisać do bazy? NIE, jeśli nie jesteś pewny oznaczenia, to nie wpisuj go do bazy. Prześlij zdjęcie na listę mailingową REGION, gdzie z pewnością ktoś pomoże oznaczyć Ci trudny gatunek, lub prześlij zdjęcie na adres atlas@mto-kr.pl – pomożemy Ci w oznaczeniu ptaka.

Szczegóły obserwacji

Czym więcej szczegółów dotyczących obserwacji, tym większa możliwość późniejszej analizy danych. Dlatego też Obserwatorzy są gorąco zachęcani do notowania w trakcie kontroli i późniejszego wprowadzania do bazy jak największej liczby informacji dodatkowych (płeć, wiek ptaków, zachowanie, szczegóły dotyczące zawartości gniazda itp.). Z drugiej strony nie należy „na siłę” uzupełniać takich pól jak płeć, czy wiek, jeśli nie zanotowaliśmy takich szczegółów podczas kontroli.

Szczegóły obserwacji pożądane są szczególnie w przypadku gatunków rzadkich – po pierwsze dlatego, że dostarczają dodatkowych informacji o takich ciekawych pojawach, a po drugie dlatego, że w pewnym stopniu pozwalają zweryfikować poprawność obserwacji. Jeśli więc wpisujesz do bazy stwierdzenie rzadkiego gatunku – zawsze podaj jak najwięcej szczegółów obserwacji.

Czy mogę umieścić informacje dodatkowe o mojej obserwacji orłów przednich (wiek, kierunek przelotu), w polu „uwagi”? NIE, takie informacje dotyczące obserwacji powinny znaleźć się w odpowiednich komórkach do tego przeznaczonych – odpowiednio komórki „wiek”, „przelot”.

Jeśli na trasie stwierdziłem w różnych miejscach 6 osobników kosa, to czy mam wprowadzać każdego osobnika osobno, czy wpisać łączną liczebność 6 samców? Lepiej zawsze wpisywać do bazy każdego widzianego osobnika, każdą parę, czy każde stado, dokładnie tak jak były one zapisane w notesie (w tym przypadku należałoby więc zapisać osobno każdego z 6 osobników kosa). Jest to istotne ze względu na późniejszą możliwość analizowania wielkości zgrupowań (np. wyliczania średniej wielkości zgrupowania).

Zauważyłem, że przy w bazie wprowadzaniu gatunków stwierdzonych podczas kontroli, mogę użyć również opcji „dodaj kolejny gatunek do stada”. Jak poprawnie używać tej opcji? Opcję tą warto wybrać wtedy, gdy różne gatunki tworzą wspólne stado – przykładowo mieszane stada sikor zimą, lub różne gatunki ptaków siewkowych przebywające razem na spuszczonym stawie podczas migracji jesiennej. Należy zauważyć, że opcji „dodaj kolejny gatunek do stada” powinniśmy używać tylko wtedy gdy ptaki rzeczywiście tworzą funkcjonalne zgrupowanie (razem żerują, przemieszczają się, korzystają w jakiś sposób ze swojej obecności), natomiast nie powinniśmy używać jej w sytuacji gdy ptaki po prostu przebywają w swoim sąsiedztwie (np. rybołów i czapla siwa siedzące obok siebie na grobli stawu).

W bazie, oprócz zaznaczenia miejsca lub trasy całej kontroli, jest także możliwość zaznaczenia dokładnej lokalizacji konkretnej obserwacji. Opcji tej należy używać, w szczególności gdy sama trasa kontroli jest długa, a obserwacja dotyczy bardzo rzadkiego gatunku, gdzie podanie dokładnej lokalizacji ma duże znaczenie. Opcji tej należy używać również wtedy, gdy dokumentujemy miejsce gniazdowania rzadkiego gatunku – np. znaleźliśmy gniazdo orlika krzykliwego – warto podać jego dokładną lokalizację, bo później może to ułatwić np. tworzenie strefy ochronnej wokół gniazda. Można natomiast pominąć używanie opcji „podaj dokładną lokalizację” dla gatunków pospolitszych.