Ochrona

Wąż Eskulapa Zamenis longissimus jest środkowoeuropejskim gatunkiem osiągającym w naszym kraju północną granicę zasięgu występowania. Jako gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem podlega w Polsce ochronie ścisłej i zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska wymaga ochrony czynnej i wyznaczania stref ochronnych. Jeszcze do połowy XX wieku występował w kilku ostojach w południowo-wschodniej części naszego kraju, co potwierdzają m.in. informacje o jego stanowiskach na Roztoczu w latach 50. XX wieku oraz w latach 70. w Zyndranowej koło Łącka. Obecnie najliczniejsza populacja węża Eskulapa znajduje się w dolinie Sanu pod Otrytem. Porównanie aktualnego występowania gatunku z doniesieniami sprzed kilku dekad potwierdza kurczenie się jego zasięgu. Zmniejszanie się areału występowania tego rzadkiego węża jest spowodowane zmianami w sposobie gospodarowania gruntami, naturalną sukcesją i planowymi zalesieniami prowadzonymi po II wojnie światowej. Obecnie bieszczadzką populację tego gatunku można uznać za odizolowaną od granic zwartego zasięgu. Przez kilka ostatnich stuleci ekstensywne rolnictwo, wypas, drewniana i kamienna zabudowa w połączeniu ze słabo rozwiniętą infrastrukturą drogową sprzyjały występowaniu węża Eskulapa w tym rejonie. Jednym z największych problemów związanych z ochroną węża Eskulapa jest brak miejsc rozrodu pochodzenia zarówno naturalnego, jak i antropogenicznego zapewniających sukces rozrodczy gatunku. Za jedno z największych zagrożeń, zaburzające funkcjonowanie jego populacji i powodujące izolację stanowisk występowania, uznano postępującą sukcesję siedlisk otwartych i półotwartych. Nadal jednym z ważniejszych czynników wpływających na stan populacji tego gatunku jest jego nieuzasadnione zabijanie. Oprócz stosunkowo jeszcze licznych stanowisk tego gatunku w dolinie Sanu (pasmo Otrytu), znane są jeszcze miejsca jego występowania wokół Zalewu Solińskiego, okolic Komańczy, Woli Michowej, Cisnej, Wetliny, Czarnej oraz Buka. Poza Bieszczadami odnotowano jedynie pojedyncze doniesienia o tym wężu z Beskidu Niskiego z 2002 roku i znad rzeki Bug z 2008 roku, co wskazuje na potrzebę dalszych badań nad jego rozmieszczeniem. Analizy siedliskowe potwierdzają przywiązanie węża Eskulapa do mozaiki otwartych przestrzeni z lasami liściastymi, z dominacją takich gatunków drzew, jak: olcha szara Alnus incana, buk pospolity Fagus sylvatica i grab pospolity Carpinus betulus oraz obecności antropogenicznych elementów w siedlisku: drewnianych budynków, kamiennych ruin i zabudowań będących pozostałością dawnych wsi, betonowych przyczółków mostów, pasiek i kamieniołomów.

Prowadzona obecnie czynna ochrona siedlisk tego węża, w ramach unijnego projektu dofinansowanego ze środków Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, realizowanego w latach 2011–2014 przez pracowników Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, na terenie 7 nadleśnictw i we współpracy z nimi, była kontynuacją działań podjętych w 1999 roku. Realizowano wówczas dwa projekty: Nadleśnictwo Lutowiska – projekt dofinansowany z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska oraz IOP PAN – projekt dofinansowany z fundacji EkoFundusz i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Rzeszowie z 2009 roku. Ochroną objęto najliczniejszą „otrycką” populację (obszar Nadleśnictwa Lutowiska) oraz rozpoznane i potencjalne miejsca występowania gatunku w nadleśnictwach: Stuposiany, Baligród, Ustrzyki Dolne, Komańcza, Cisna, Lesko. Zbudowano i uzupełniano 49 kopców rozrodczych (pryzm trocin drzew liściastych i siana na podbudowie z gałęzi), usypano kilkadziesiąt stert gałęzi i pni, usunięto drzewa i krzewy z powierzchni około 14 ha, wykaszano też roślinność zielną oraz siewki drzew i krzewów z powierzchni odkrzaczonych i wokół utworzonych miejsc rozrodu. Monitoring 38 stanowisk węża Eskulapa w obrębie „otryckiej” populacji wykazał, że gatunek ten chętnie zasiedla sztuczne miejsca rozrodu nawet już w pierwszym roku od ich utworzenia, o ile powstały one w miejscach jego wcześniejszego występowania. Po dwóch latach badań, metodą powtórnych odłowów (ang. capture mark recapture), liczebność „otryckiej” populacji oszacowano na około 250 osobników, podczas gdy liczbę tych węży oceniano wcześniej na 80–100 osobników. Inicjatywa Nadleśnictwa Lutowiska, we współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Rzeszowie, umożliwiła wypracowanie ogólnych założeń wspomagania ochrony czynnej węża Eskulapa oraz ich uwzględniania w planach urządzania lasu i planach ochrony przyrody. W porozumieniu z rzeszowską RDOŚ na terenie Nadleśnictwa Lutowiska został zaktualizowany przebieg granic stref ochrony gatunku. Wykaz zaleceń dla nadleśnictw, wydzieleń leśnych dla stref ochrony, wyniki monitoringu i inwentaryzacji oraz dalsze perspektywy ochrony węża Eskulapa zostały ujęte w rekomendacjach – dokumencie podsumowującym dotychczasowe działania. W trakcie realizacji ostatniego projektu nie zabrakło również działań edukacyjnych. Umieszczono tablice edukacyjno-informacyjne na terenie 7 nadleśnictw, zaprojektowano stronę internetową projektu, przeprowadzono szkolenia głównie dla pracowników Lasów Państwowych z zakresu rozpoznawania węży i metod ich poszukiwania oraz zorganizowano konferencję „Czynna ochrona gadów w nauce i praktyce”. Zarówno na tablicach, jak i na stronie www można znaleźć informacje na temat chronionych gatunków gadów (w tym węża Eskulapa). Nadrzędnym celem tych dwóch przedsięwzięć, oprócz propagowania wiedzy, jest dalsze gromadzenie informacji o występowaniu tego zagrożonego wyginięciem gatunku.

Kopiec trocinowy grodzony balami w Nadleśnictwie Cisna, wokół kopca usytuowano sterty gałęzi, fot. K. Kurek

Kopiec trocinowy, zabezpieczony metalową klatką zamykaną od góry w celu ochrony przed drapieżnikami, ze stertami gałęzi, Nadleśnictwo Lutowiska, fot. K. Kurek

Sterta pni „pniakowisko”, wzbogacająca siedlisko węża Eskulapa, stanowiąca doskonałe miejsce schronienia, Nadlesnictwo Lutowiska, fot. K. Kurek

Niegrodzony kopiec trocinowy, ze stertą pni, gałęzi i kamieni, Nadleśnictwo Lutowiska, fot. K. Kurek

Tablica edukacyjna zawierająca informacje o ochronie węża Eskulapa oraz o biologii i cechach rozpoznawczych gatunków węży występujących w Bieszczadach na terenie Nadleśnictwa Baligród, fot. K. Kurek