| |
| |
|
Formica aquilonia Yarrow, 1955 | ||
| Rodzina | Formicidae Mrówkowate | |
| Rząd | Hymenoptera Błonkoskrzydłe | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Jeden z sześciu występujących w Polsce (na ogół trudno rozróżnialnych) gatunków tzw. rudych mrówek leśnych o ogromnej roli przyrodniczej i gospodarczej; w Polsce występujących na nielicznych, rozproszonych stanowiskach (jak w opisie F. lugubris). Chroniony. | |
| Rozmieszczenie | Formica aquilonia jest gatunkiem borealno-górskim, rozmieszczonym głównie w strefie lasów iglastych; spotykana jest też w górskich lasach Europy Środkowej (choć rzadziej niż Formica lugubris Zetterstedt, 1838) (Czechowski, Radchenko, Czechowska 2002). W Polsce znana jest zaledwie z trzech odległych od siebie stanowisk, stwierdzonych w drugiej połowie XX w.: z Zieleńca w Górach Bystrzyckich (Sudety Zachodnie) (Stawarski 1966), Puszczy Kampinoskiej (Nizina Mazowiecka) (Dlussky, Pisarski 1971) i Puszczy Augustowskiej (Pojezierze Mazurskie) (Krzysztofiak 1985). | |
| Biotop/Siedlisko | Podobnie jak większość rudych mrówek leśnych, F. aquilonia jest oligotopem borów, a więc najintensywniej użytkowanych gospodarczo środowisk leśnych. | |
| Biologia | Jak wszystkie rude mrówki leśne, F. aquilonia buduje gniazda z dużymi kopcami z dość grubego materiału roślinnego (igliwia, patyczków, cząstek żywicy itp.). Kolonie osiągają liczebność od kilkuset tysięcy do ponad miliona osobników i występują zwykle w formie wysoce poliginicznej (z wieloma królowymi, których liczba może sięgać nawet kilku tysięcy). Kolonie takie, w wyniku podziałów, mogą tworzyć rozległe systemy polikaliczne (wielogniazdowe), kontrolujące ogromne połacie lasu. F. aquilonia, jak inne rude mrówki leśne, jest tymczasowym pasożytem społecznym - zakładające nowe kolonie młode królowe przejmują mrowiska gatunków z podrodzaju Serviformica For., eliminując z nich prawowite królowe i podporządkowując sobie osierocone robotnice. Wszystkie rude mrówki leśne, a zwłaszcza gatunki z grupy Formica rufa, do której należy F. aquilonia, są - ze względu na dużą liczebność kolonii - bardzo efektywnymi niewyspecjalizowanymi drapieżcami, żerującymi we wszystkich piętrach lasu. Są dzięki temu nieodzownym czynnikiem homeostazy ekosystemów leśnych. Pokarm zwierzęcy (białkowy) jest niezbędny dla rozrodu królowych i rozwoju larw. Pokarmem energetycznym robotnic jest spadź, pozyskiwana w ogromnych ilościach od mszyc z koron drzew. W Sudetach liczne kolonie F. aquilonia (i F. lugubris) wykryto na torfowisku wysokim pod Zieleńcem, gdzie gniazdowały w miejscach dość wilgotnych i odsłoniętych, budując płaskie kopce (Stawarski 1966). Doniesienie z Puszczy Kampinoskiej dotyczy małej kolonii polikalicznej na skraju lasu sosnowego (Dlussky, Pisarski 1971). Równie zdawkowa jest informacja o F. aquilonia w Puszczy Augustowskiej: "gniazda na skraju lasu Cladonio-Pinetum" (Krzysztofiak 1985). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Pojedyncze mrowiska, co najwyżej niewielkie kolonie polikaliczne, rozproszone po całym kraju, zwłaszcza na północy i w górach. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Podstawowym powodem regresu populacji rudych mrówek leśnych jest intensyfikacja gospodarki leśnej - skutkująca ogólnym odmłodzeniem drzewostanów - i zręby zupełne. Szczegóły jak w opisie F. lugubris. | |
| Prognoza zmian populacji | Przewiduje się dalszy regres populacji jeśli nie podejmie się radykalnych sposobów ochrony wszystkich rudych mrówek leśnych na obszarze całego kraju. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Stanowisko F. aquilonia pod Zieleńcem najprawdopodobniej znajduje się w obrębie obecnego rezerwatu torfowiskowego "Topieliska", natomiast stanowisko z Niziny Mazowieckiej chroni z założenia Kampinoski Park Narodowy. Na mocy nowego rozporządzenia ministra środowiska (załącznik 2), wraz z trzema innymi gatunkami mrówek podlega ochrnie gatunkowej ścisłej. Ponadto, Instrukcja Ochrony Lasu (Instrukcja Ochrony Lasu 1999) nakłada na jednostki terenowe Lasów Państwowych obowiązek okresowych (co 5 lat) inwentaryzacji kopców rudych mrówek leśnych; zobowiązuje też do "działań stwarzających lub poprawiających warunki egzystencji w środowisku leśnym mrówek...", co w praktyce sprowadza się co najwyżej do (nie wszędzie potrzebnego) grodzenia mrowisk. W Szwajcarii podlegają ochronie prawnej, w wielu innych krajach (m.in. w Niemczech, Belgii i Luksemburgu) figurują na "czerwonych listach" (Dlussky, Pisarski 1971, Seifert 1996); na ogólnoeuropejską "Czerwoną listę ECE" (Economic Commission for Europe 1991) i do światowej "Czerwonej księgi IUCN" (Wells, Pyle, Collins 1984) są wpisane jako narażone na wyginięcie. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Wskazane jest objęcie wszystkich rudych mrówek leśnych ochroną gatunkową, a do Instrukcji Ochrony Lasu winny być wprowadzone szczegółowe wytyczne, ograniczające prace rębne w bezpośredniej bliskości dużych kolonii. Inne zalecenia jak w przypadku F. lugubris. Miejsca o wyjątkowo dużym zagęszczeniu okazałych gniazd rudych mrówek leśnych w ogóle i stanowiska stosunkowo licznego występowania F. aquilonia (i F. lugubris) powinny zostać objęte ochroną rezerwatową, jako ośrodki dyspersji osobników płciowych. | |
| Summary | Formica aquilonia is a boreal-mountain oligotope species, associated with coniferous forests. As all red forest ants, it is a temporary social parasite of ants from the subgenus Serviformica. In Poland there are known three isolated localities of this species: Zieleniec in Góry Bystrzyckie Mts. (Western Sudetes), Kampinos Forest (Mazowsze Lowland) and Augustów Forest (Masurian Lakes), all discovered in the later part of the 20th century. The main threat to the species is intense forest management, as in the case of F. lugubris. It is postulated to extend legal protection to all the species of red forest ants, take under protection places of their particularly numerous occurrences and to introduce regulations restricting logging activity in areas with large ant colonies. | |
| Źródła informacji | Czechowski W. 2002. Formicidae. Mrówki. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 62-65.  Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. 2002. The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warsaw: 200 + 1 pp. Day M.C. 1991. Towards the conservation of aculeate Hymenoptera in Europe. Nature and Environment Series, No. 51, Council of Europe Press, Strasbourg, 33 pp. Dlussky G.M., Pisarski B. 1971. Rewizja polskich gatunków mrówek (Hymenoptera, Formicidae) z rodzaju Formica L. Fragm. faun. 16: 145-224. Economic Commission for Europe 1991. European red list of globally threatened animals and plants and recommendations on its application as adopted by the Economic Commission for Europe at its forty-sixth session (1991) by decision D (46). United Nations, New York, 154 pp. Instrukcja Ochrony Lasu. 1999. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa, cz. I, 48 + 47 ss. Krzysztofiak L. 1985. Rozmieszczenie i zagęszczenie gniazd mrówek w Puszczy Augustowskiej (Pojezierze Mazurskie). Fragm. faun. 29: 137-149. Seifert B. 1996. Ameisen: beobachten, bestimmen. Naturbuch Verlag, Augsburg, 352 ss. Stawarski I. 1966. Typy gniazd mrówek i ich związki z siedliskiem na terenach południowej Polski. Zesz. Przyr. OTPN 6: 93-157. Wells S.M., Pyle R.M., Collins N.M. 1984. The IUCN Invertebrate Red Data Book. IUCN, Gland, 632 pp. | |
| Autor | Wojciech Czechowski, Wiesława Czechowska & Aleksandr Radchenko | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
