| |
| |
|
Sphaerium solidum (Normand, 1844) | ||
| Rodzina | Sphaeriidae Kulkowate | |
| Rząd | Veneroida | |
| Gromada | Bivalvia Małże (Blaszkoskrzelne) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Należy do najrzadszych i wymierających słodkowodnych mięczaków (małży) w Polsce. Występuje w niektórych większych rzekach w północnej części kraju. Chroniona. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek znajdowany w dużych rzekach wschodniej i środkowej Europy od Renu po Ural. Brak jej w dorzeczu Dunaju (Ellis 1978, Urbański 1957, Wells, Chatfield 1992, Zeissler 1971, Žhadin 1952). W Wielkiej Brytanii znaleziona tylko w rz. Witham (Lincolnshire). Lokalnie występuje w Belgii, Holandii, Francji i Niemczech. W Polsce na przełomie XIX i XX wieku gałeczka żeberkowana była stosunkowo licznym gatunkiem na niżu w większych rzekach, zwłaszcza w środkowym i dolnym biegu Wisły i Odry. Dotychczas podawana była ze środkowego i dolnego odcinka Odry oraz Jez. Dąbie, Zalewu Szczecińskiego, Warty k. Gorzowa Wlkp., Wisły w rejonie Gdańska, w okolicy Torunia, Włocławka oraz Warszawy, z Zalewu Wiślanego, Brdy k. Bydgoszczy, Wkry k. Goławic, Narwi k. Gnojna, k. Wierzbicy i k. Pomiechówka, Zalewu Zegrzyńskiego, Biebrzy (Dawidowizna), Bugu i Jeziora Śniardwy (Dusoge, Lewandowski, Stańczykowska 1999, Kownacki 1999, Piechocki 1987, 1989, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, Piotrowski 1999, 2000, Wiktor, Wiktor 1954). Obecnie gatunek ten prawdopodobnie wymarł na stanowiskach w środkowej Odrze, Warcie, Brdzie, dolnej Wiśle i w Zalewie Wiślanym, gdyż w ostatnich latach nie został tam odnaleziony. Stosunkowo bogate populacje zachowały się w Zalewie Szczecińskim i Zegrzyńskim oraz w dużych rzekach wschodniej Polski - Biebrzy i Narwi (Piechocki A. 1987, 1989). | |
| Biotop/Siedlisko | Typowy gatunek reofilny, wybitnie tlenolubny, przystosowany do życia w wodach szybko płynących, występujący głównie w dużych rzekach nizinnych. Jakkolwiek nurt stanowi dla niego optymalne siedlisko, to występuje też przy brzegach rzek. Wyjątkowo zamieszkuje kanały, duże starorzecza, zbiorniki zaporowe i jeziora. Zasiedla najczęściej dno piaszczyste lub lekko zamulone, czasem także wysłane gruboziarnistym piaskiem. Małż ten był też notowany na większych głębokościach (np. na głębokości 50m w zbiornikach zaporowych Ukrainy) (Stadničenko 1984). Znosi zasolenie wody do 2,2% (Glöer, Meier-Brook, Ostermann 1992). W Zalewie Szczecińskim, w miejscu występowania gałeczki żeberkowanej, zasolenie wynosiło 1,42% (Wiktor, Wiktor 1954). | |
| Biologia | Jak wszystkie małże z rodziny Sphaeriidae gałeczka żeberkowana jest filtratorem i spędza prawie całe swoje dorosłe życie zakopana w osadach dennych. Jej cykl rozwojowy przebiega podobnie jak u innych przedstawicieli rodzaju Sphaerium. Osobniki urodzone wiosną mają 2-2,5 mm długości. Rosną bardzo szybko, osiągając w okresie od końca kwietnia do listopada długość ok. 9 mm. Wtedy rozmnażają się i najczęściej giną. Osobniki urodzone latem i jesienią dorastają do zimy osiągając ok. 6 mm długości. Na ten czas ich rozwój ulega zahamowaniu i jest kontynuowany następnej wiosny. Kiedy długość ich muszli osiąga 8-9 mm mogą wydać kolejną generację. Długość życia pojedynczego osobnika wynosi ok. 1 roku. Stwierdzono, że jeden osobnik rodzicielski produkuje w ciągu życia średnio 22-24 osobniki potomne (Thiel 1929). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Stwierdzona obecnie najwyżej na 10 stanowiskach. Pod koniec lat 80. były one uznawane za dość licznie zasiedlone (Piechocki 1989). W latach 90. w Jez. Dąbie oraz ujściowym odcinku Odry gatunek ten osiągał zagęszczenia ok. 2 osobniki/m2 (Piotrowski 2000). | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Gatunek prawdopodobnie wrażliwy na zanieczyszczenia i mało odporny na procesy eutrofizacji (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Stąd też, jako organizm filtrujący, gałeczka żeberkowana jest w naszym kraju zagrożona wyginięciem. Innym istotnym zagrożeniem dla istnienia stanowisk tego gatunku jest eksploatacja kruszywa z rzek oraz różnego rodzaju prace hydrotechniczne, jak np. regulacje koryta rzecznego i budowa zbiorników zaporowych, które naruszają naturalny charakter koryta rzeki. | |
| Prognoza zmian populacji | Raczej trudno precyzyjnie określić przyszłość polskiej populacji gałeczki żeberkowanej. Jednak wobec silnych zanieczyszczeń polskich rzek, a zarazem dużej wrażliwości na zanieczyszczenia i niewielkiej liczby stanowisk tego gatunku istnieje poważne ryzyko regresu ilościowego i lokalnego zaniku jego populacji. W razie pogorszenia stanu czystości wód, nasilenia eksploatacji koryt i zabudowy rzek, ryzyko zaniku gatunku stałoby się tym większe. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Objęty ścisłą ochroną gatunkową. Stanowisko w Biebrzy znajduje się na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Z kolei stanowiska na Narwi i Bugu leżą w granicach parków krajobrazowych, odpowiednio PK Puszczy Białej i PK Podlaski Przełom Bugu; jednak nie wydaje się, aby to gwarantowało odpowiednią ochronę tym stanowiskom. Pozostałe miejsca występowania gałeczki żeberkowanej nie podlegają ochronie. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Należy dodatkowo przedsięwziąć działania w celu ochrony środowisk wodnych zamieszkiwanych przez gałeczkę żeberkowaną, a zwłaszcza zmniejszać zanieczyszczenie wody. Wskazane jest stałe monitorowanie stanu znanych populacji, w celu wychwycenia ich ewentualnych zmian. | |
| Summary | Sphaerium solidum belongs to the rarest molluscs in Poland. The species is protected by law. It occurs in European large rivers, sometimes reservoirs and canals, mostly in the central and eastern parts of the continent. It lives in sandy or sandy-muddy bottom of lowland rivers, most often in their main stream. In Poland the species was reported from the medium and lower stretches of large rivers and from estuaries. Now it has 10 confirmed localities at the utmost. Relatively large populations persist in the Szczecin Lagoon, Zegrzyn Reservoir, and in large rivers in eastern Poland: Biebrza and Narew. The principal threat to this mussel is water pollution and river regulation, as well as exploitation of sand and gravel from river beds. | |
| Źródła informacji | Dusoge K., Lewandowski K.B., Stańczykowska A. 1999. Benthos of various habitats in the Zegrzyński Reservoir (central Poland). Acta hydrobiol. 41: 103-116.  Ellis A.E. 1978. British freshwater bivalve mollusca. The Linnean Society of London. Academic Press, London, New York, San Francisco, 109 pp., 39 figs., XV pl. Glöer P., Meier-Brook C., Ostermann O. 1992. Süßwassermollusken. DJN, 5. Aufl. Hamburg, 81. Kownacki A. 1999. Checklist of macroinvertebrates in the River Vistula. Acta hydrobiol. 41: 45-75. Piechocki A. 1987. Aktualny stan występowania Sphaerium solidum (Normand), (Bivalvia, Sphaeridae) w Polsce. Przegl. zool. 31: 457-464. Piechocki A. 1989. The Sphaeridae of Poland (Bivalvia, Eulamellibranchiata). Ann. Zool. 42: 249-320. Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). W: Fauna Słodkowodna Polski, z. 7A, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 200 ss. Piotrowski S. 1999. Analiza jakościowo-ilościowa mięczaków słodkowodnych z obszaru Roztoki Odrzańskiej i Domiąży (estuarium Odry). Quantitive and a qualitive analysis of fresh water molluscs from the territory of Roztoka Odrzańska and Domiąża (the Odra river estuary). Przegl. geol. 2: 168-170. Piotrowski S. 2000. Mięczaki eustarium Odry - wyniki dotychczasowych badań. XVI Krajowe Seminarium Malakologiczne, Hel, 20-22 września 2000, SMP, IO UG, OGM PIG, Gdańsk: 48-51. Stadničenko A.P. 1984. Molljuski, perlivnycebi, kul'kavi (Unionidae, Cycladidae). Fauna Ukra?ni. 29. Kyiv, 402 pp. Thiel M. 1929. Zur Biologie unserer Süsswasser - Muscheln. Z. Morphol. Ökol. 13: 65-116. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce wykrytych. PZWS, Warszawa, 247 ss. Wells S.M., Chatfield J.E. 1992. Threatened non-marine molluscs of Europe. Council of Europe Nature and environment series, No. 64: 133. Wiktor J., Wiktor K. 1954. Jakościowe i ilościowe badania fauny dennej Zalewu Szczecińskiego. Prace MIR w Gdyni 7: 127-152. Zeissler H. 1971. Die Muschel Pisidium Bestimmungstabelle für die mitteleuropäischen Sphaericeae. Limnologica 8, 2: 453-503. Žhadin V.I. 1952. Molljuski presnych i solonovatych vod SSSR. Opred. po faunie SSSR, Moskva-Leningrad, 46: 1-376. | |
| Autor | Anna Dyduch-Falniowska & Katarzyna Zając | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
