| |
| |
|
Palingenia longicauda (Olivier, 1791) | ||
| Rodzina | Palingeniidae | |
| Rząd | Ephemeroptera Jętki | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Gatunek nizinny, wymierający w Europie, a w Polsce najprawdopodobniej już zanikły. | |
| Rozmieszczenie | Jeden z najstarszych spośród znanych gatunków jętek, opisywany już w XVII w. z Holandii (Clutius 1634, Swammerdam 1752), a w XVIII w. z Węgier (Marsili 1726). Dawniej szeroko rozprzestrzeniony w Europie południowo-środkowej, pochodzenia pontyjsko-śródziemnomorskiego (Landa, Soldán 1989, Soldán T., Zahrádkowá i in. 1998). Do końca XIX w. występował w wielkich rzekach Europy (Ren, Łaba, Odra, Wisła, Dunaj, Dniepr, Dniestr, Wołga (Landa 1969, Landa, Soldán 1985, Russev 1987). W latach 1950-1960 stwierdzany jeszcze na pojedynczych stanowiskach praktycznie ograniczonych do Dunaju i niektórych jego dopływów (Russev 1987, 1992). Obecnie notowany tylko w dorzeczu Cisy (m.in. w jej dopływach Bodrog i Maros) na terenie Węgier (Sartori i in. 1995). W Polsce jeszcze na początku XX w. jętka ta występowała w Wiśle pod Gdańskiem oraz niektórych jej dopływach (Mikulski 1936, Ulmer 1927). Od tego czasu nie znaleziono jej ani na dawnych, ani na nowych stanowiskach. W końcu XIX i w pierwszej połowie XX w. podawana ze Strwiąża, Seretu i Pełtwi na terenach dzisiejszej Ukrainy (Dziędzielewicz 1867, 1919, Majewski 1885, Mikulski 1936). | |
| Biotop/Siedlisko | Larwy zasiedlają dolne oraz środkowe biegi dużych i średnich rzek nizinnych (do wysokości 200 m n.p.m.), wody oligo- i beta-mezosaprobowe. Żyje w gliniasto-ilastych osadach dennych o dużej miąższości (0,5-10 m) (Landa 1969, Russev 1987). | |
| Biologia | Larwy typu grzebiącego kopią U-kształtne korytarze w osadach dennych gliniasto-ilastych, złożonych z cząstek o średnicy mniejszej niż 20 mikrometrów; osady z przewagą grubszych frakcji nie są zasiedlane (Russev 1987, Sartori i in. 1995). Larwy były spotykane do głębokości 10 m. Żyjąc w wykopanych przez siebie korytarzach, larwy wykonują regularne ruchy całym ciałem oraz skrzelotchawkami, pobudzając przepływ wody i tym samym usprawniając wymianę tlenową (Russev 1987). Odfiltrowanym z wody pokarmem larw jest przede wszystkim materia organiczna, zdecydowanie mniej w nim glonów (okrzemki) i bakterii (Landolt i in. 1995). Jedno pokolenie gatunku rozwija się w ciągu 2-3 lat (Landa 1969, Russev 1987). Wyloty następują o zmierzchu i są synchroniczne, tzn. cała populacja wylatuje w bardzo krótkim czasie. Larwy podpływają do powierzchni wody, tu następuje przeobrażenie, a skrzydlate subimagines wylatują w ciągu kilku sekund. Do 5 minut samce przechodzą następną wylinkę, nie obserwuje się natomiast linienia samic, które pozostają w stadium subimago. Kopulacja trwa ok. 10 sek. i następuje w locie, 1-3 m nad powierzchnią wody. Po kopulacji samce giną, samice zaś wykonują loty kompensacyjne w górę rzeki (nawet do 18 km), gdzie składają jaja i giną (Landolt i in. 1995, Russev 1987). Samica zrzuca do wody ok. 8000-9000 jaj w kształcie dysków (360-150 ?m), które przylegają do podłoża dzięki powierzchniom adhezyjnym obecnym na powierzchni chorionu jaj (Gaino, Bongiovanni 1993). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Od czasów Ulmera (Ulmer 1927) i Mikulskiego (Mikulski 1936) nie notowano obecności gatunku w dzisiejszych granicach Polski; prawdopodobnie całkowicie wyginął. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Gatunek związany z dużymi rzekami nizinnymi i drobnoziarnistymi osadami dennymi. Ponieważ tego typu rzeki uległy największej degradacji, głównie w wyniku regulacji hydrotechnicznych i zanieczyszczenia wody, jętka ta straciła podstawowe siedliska i warunki do życia. | |
| Aktualne sposoby ochrony | W Polsce niechroniony. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Jedynym możliwym sposobem ochrony wydaje się reintrodukcja gatunku, jednak z uwagi na zniszczenie w kraju jego naturalnych siedlisk byłby to zabieg raczej nieskuteczny. | |
| Summary | Palingenia longicauda It is a very rare and critically endangered South-Central European species, connected with large lowland rivers. In Poland it occurred in the Vistula River and its tributaries still at the beginning of the 20th century but since then its presence has not been observed (recorded); it most probably has become extinct. Larvae of this mayfly live in thick silt-clayey bottom deposits, digging there U-shaped burrows. The species is believed to have become extinct due to destruction of its habitat, primarily due to river regulation and water pollution. Its reintroduction is possible in Poland but the chances of success are meagre. Not protected by law in Poland. | |
| Źródła informacji | Clutius A. 1634. De Hemerobio sive Ephemero insecto et majali verme. Amsterdam: 66-104.  Dziędzielewicz J. 1867. Wykaz owadów siatkoskrzydłych (Neuroptera). Spraw. Kom. Fizjogr. 1: 158-165. Dziędzielewicz J. 1919. Owady siatkoskrzydłowate ziem Polski. Rozpr. Wiad. Muz. Dzieduszyckich 3: 105-169. Gaino E., Bongiovanni E. 1993. Scanning electron microscopy of the eggs of Palingenia longicauda (Olivier) (Ephemeroptera: Palingeniidae). Int. J. Insect Morphol. Embryol. 22 (1): 41-48. Landa V. 1969. Jepice - Ephemeroptera. Fauna ČSSR. Academia, Praha, 350 pp. Landa V., Soldán T. 1985. Distributional patterns, chorology and origin of the Czechoslovak fauna of mayflies (Ephemeroptera). Acta ent. bohemoslov. 82: 241-268. Landa V., Soldán T. 1989. Rozšířeni řádu Ephemeroptera v ČSSR s ohledem na kvalitu vody. Academia, Praha, 172 pp. Landolt P., Sartori M., Elpers C., Tomka I. 1995. Biological studies of Palingenia longicauda (Olivier) (Ephemeroptera: Palingeniidae) in one of its last European refuges-feeding habits, ethological observations and egg structure. In: Current directions in research on Ephemeroptera. L.D. Corkum & J.H. Ciborowski (eds.). Canadian Scholars' Press Inc., Toronto: 273-281. Majewski E. 1885. Owady żyłkoskrzydłe (Neuroptera Polonica). Systematyczny wykaz krajowych sieciarek i prasiatnic. Materiały do fauny krajowej. Warszawa, 9: 18-21. Marsili L. 1726. Danubius Pannonico-Mysicus, observationibus geographicis, astronomicis, hydrographicis, historicis, physicis. VI. De insectis. Haga, Amsterdam: 125. Mikulski J.S. 1936. Fauna słodkowodna Polski. Jętki (Ephemeroptera). Wyd. Kasy Mianowskiego, Warszawa, 168 ss. Russev B.K. 1987. Ecology, life history and distribution of Palingenia longicauda (Olivier) (Ephemeroptera). Tijd. Ent. 130: 109-127. Russev B.K. 1992. Threatened species of Ephemeroptera (Insecta) from Bulgaria. Lauterbornia 9: 13-17. Sartori M., Landolt P., Lubini V., Ruffieux L. 1995. Biological studies of Palingenia longicauda (Olivier) (Ephemeroptera: Palingeniidae) in one of its last European refuges - abiotic characteristics and description of the habitat. In: Current directions in research on Ephemeroptera. L.D. Corkum & J.H. Ciborowski (eds.). Canadian Scholars' Press Inc., Toronto: 263-272. Soldán T., Zahrádkowá S., Helešic J., Dušek L., Landa V. 1998. Distributional and quantitative patterns of Ephemeroptera and Plecoptera in the Czech Republic: a possibility of detection of long-term environmental changes of aquatic biotopes. Masaryk University, Brno, 298 pp. Swammerdam J. 1752. Bibel der Natur (Haft, Uferaas) Johann Friedrich Gleditschens Buchhandlung, Leipzig: 100-114. Ulmer G. 1927. Verzeichnis der deutschen Ephemeropteren und ihrer Fundorte. Konowia, 6 (4): 234-262. | |
| Autor | Małgorzata Kłonowska-Olejnik | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
