powiększ

Formica uralensis Ruzsky, 1895
Mrówka uralska

Rodzina  Formicidae  Mrówkowate
Rząd  Hymenoptera  Błonkoskrzydłe
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek rzadki i słabo poznany; w Polsce reliktowy. Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Szeroko rozprzestrzeniony gatunek borealno-górski. Na zachód sięga Danii, Holandii i Szwajcarii; w Europie znany jest tylko z kilku odosobnionych stanowisk (Czechowski, Radchenko, Czechowska 2002). W Polsce Formica uralensis jest wykazana tylko z Rakowskiego Bagna (śródleśnego torfowiska wysokiego) k. Frampola na Roztoczu, gdzie stwierdzono ją na początku lat sześćdziesiątych XX w. (Pętal 1963, 1964); jest to stanowisko reliktowe z okresu zlodowaceń plejstoceńskich (Dlussky, Pisarski 1971).
   
Biotop/Siedlisko  Na wschód od Uralu zasiedla różnorodne środowiska, głównie trawiaste. W Europie (a także na północnej granicy zwartego zasięgu) jako gatunek stenotopowy występuje głównie na torfowiskach i (rzadziej) na górskich łąkach (Czechowski, Radchenko, Czechowska 2002).
   
Biologia  F. uralensis jest tymczasowym pasożytem społecznym; jej młode królowe po locie godowym przejmują mrowiska Formica candida F. Smith, 1878 i F. fusca Linnaeus, 1758, z których eliminują prawowite królowe i podporządkowują sobie osierocone robotnice. Gniazda buduje z nadziemnymi kopcami z suchych drobnych szczątków roślinnych. Tworzy kolonie zwykle poliginiczne (zawierające po kilka płodnych królowych), które dzięki temu mogą się rozmnażać poprzez podziały i tworzenie odkładów (mrowisk potomnych) (Collingwood 1979). Na Rakowskim Bagnie gatunek ten, podobnie jak Formica forsslundi Lohmander, 1949, zasiedla części torfowiska o zaawansowanej sukcesji roślinnej - z dobrze rozwiniętymi kępami torfowców Sphagnum spp. i płonnika Polytrichum spp., porosłymi wrzosem pospolitym Calluna vulgaris i modrzewnicą pospolitą Andromeda polifolia. Gniazduje w bardzo wilgotnych kępach torfowców; gniazda składają się z kopca o średnicy do 30 cm, zbudowanego z suchych igieł sosnowych, liści modrzewnicy, żurawin Oxycoccus spp., bagna, szczątków traw i mchów, oraz części podziemnej, wydrążonej w torfie na głębokość do 40 cm (Pętal 1964). Formy seksualne (uskrzydlone) pojawiają się w gniazdach w końcu czerwca (Dlussky, Pisarski 1971).
   
Wielkość populacji w Polsce  Co najwyżej rozproszone izolowane stanowiska. Według literatury na Rakowskim Bagnie - jedynym dotychczas znanym stanowisku - F. uralensis występuje "dość licznie" (Dlussky, Pisarski 1971).
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Osuszenie i/lub zarośnięcie torfowiska przez zwartą roślinność wysoką to czynniki eliminujące F. uralensis z tego środowiska.
   
Prognoza zmian populacji  Czynna ochrona już znanego i ewentualnie nowo odkrywanych, z pewnością bardzo nielicznych, stanowisk tego gatunku pozwoli na zachowanie dotychczasowego stanu jego krajowej populacji. W przeciwnym razie nastąpi jego wyginięcie w Polsce.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie podlega ochronie gatunkowej. Rakowskie Bagno - jedyne znane w Polsce stanowisko tej mrówki - leży w obrębie Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie; od kilkudziesięciu (sic!) lat planowane jest utworzenie tam torfowiskowego rezerwatu przyrody. Na "czerwonych listach" w Polsce i w Niemczech gatunek ten figuruje jako silnie zagrożony (Czechowski 2002, Day 1991, Pisarski i in. 1992, Seifert 1996), w Szwajcarii uznany za zanikły (Day 1991), umieszczony jest też na ogólnoeuropejskiej "Czerwonej liście ECE" jako niedostatecznie poznany (Economic Commission for Europe 1991).
   
Proponowane sposoby ochrony  Przede wszystkim nieodzowne jest potwierdzenie występowania F. uralensis (i F. forsslundi) na Rakowskim Bagnie (od ok. 40 lat nie były tam prowadzone faunistyczne badania myrmekologiczne), nieodzowne jest objęcie tego obszaru ochroną rezerwatową, z możliwością prowadzenia ochrony czynnej. Wskazane jest poszukiwanie ewentualnych nowych stanowisk w refugialnych środowiskach polodowcowych, a zwłaszcza na innych obszarach torfowiskowych w Lasach Janowskich, w tym w już istniejących tam rezerwatach.
   
Summary  Formica uralensis is a rare boreal-mountain species in Europe, occurring as a stenotope associated with bogs. It is a temporary social parasite of other ants Formica candida and F. fusca. In Poland it is known from the only relict locality, a forest raised bog in the region of Roztocze. It is recommended that this area should be designated nature reserve to prevent its possible drainage and overgrowing.
   
Źródła informacji  Collingwood C.A. 1979. The Formicidae (Hymenoptera) of Fennoscandia and Denmark. Fauna Entomol. Scand. 8, 174 pp.

Czechowski W. 2002. Formicidae. Mrówki. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 62-65.

Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. 2002. The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warsaw: 200 + 1 pp.

Day M.C. 1991. Towards the conservation of aculeate Hymenoptera in Europe. Nature and Environment Series, No. 51, Council of Europe Press, Strasbourg, 33 pp.

Dlussky G.M., Pisarski B. 1971. Rewizja polskich gatunków mrówek (Hymenoptera, Formicidae) z rodzaju Formica L. Fragm. faun. 16: 145-224.

Economic Commission for Europe 1991. European red list of globally threatened animals and plants and recommendations on its application as adopted by the Economic Commission for Europe at its forty-sixth session (1991) by decision D (46). United Nations, New York, 154 pp.

Pętal J. 1963. Materiały do znajomości mrówek (Formicidae, Hymenoptera) Lubelszczyzny (V-VI). Fragm. faun. 10: 463-472.

Pętal J. 1964. Fauna mrówek projektowanego rezerwatu torfowiskowego Rakowskie Bagno k. Frampola (woj. lubelskie). Ann. UMCS (Lublin), C, 18: 143-173.

Pisarski B., Huflejt T., Garbarczyk H., Głogowski S., Kierych E., Marczak P., Sawoniewicz J., Skibińska E. 1992. Błonkówki Hymenoptera. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). ZOP i ZN PAN, Kraków: 43-48.

Seifert B. 1996. Ameisen: beobachten, bestimmen. Naturbuch Verlag, Augsburg, 352 ss.

   
Autor  Wojciech Czechowski, Wiesława Czechowska & Aleksandr Radchenko
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009