| |
| |
|
Calliptamus italicus (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Catantopidae | |
| Rząd | Orthoptera Prostoskrzydłe | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Gatunek siedlisk stepowych i stepopodobnych, zanikający na północnych peryferiach swojego zasięgu w Europie; w Polsce silnie zagrożony. Dawniej podawany niemal z całego kraju, obecnie ograniczony do niewielkiego obszaru Puszczy Sandomierskiej. Niechroniony. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek subpontyjsko-medyterranejski, jego zwarty zasięg obejmuje południową i południowo-wschodnią Europę, Azję Mniejszą i Azję Środkową oraz północną Afrykę (Jago 1963). W Europie Środkowej spotykany lokalnie w suchych i ciepłych środowiskach. Gatunek ten występuje w formie samotnej (osiadłej) i w formie stadnej zdolnej do odbywania migracji (Miščenko 1952). W znacznej części swego ogólnego areału (głównie w Azji Środkowej) jest zaliczany do tzw. szarańczy (gatunków plagowych), ponieważ może występować masowo i wyrządzać szkody w rolnictwie, z tego też powodu bywa zwalczany. Prawdopodobnie część danych o stwierdzeniu nadobnika w Europie Środkowej, w tym niektóre dane dotyczące północnej Polski odnosiły się do migrujących osobników formy stadnej. Najwcześniejsze informacje dotyczące występowania tego gatunku w Polsce pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku: Nowa Sól (Engelke 1841), Racibórz (Ratzeburg 1844), Toruń (Siebold von 1842), Warszawa i Krzeszów (Sobieszczański 1877, Waga 1857). W pierwszej połowie XX w. był stwierdzony na Pojezierzu Pomorskim: Kalisz Pomorski, Tuchola (Bazyluk 1954, La Baume 1920), w licznych miejscowościach na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (Bazyluk 1948, 1950, 1954, Koerth 1914, Leonhardt 1929, Münchberg 1938, Sobieszczański 1877, Szulczewski 1926, Torka 1908, Urbański 1956, Wodziczko, Krawiec, Urbański 1938), w okolicach Warszawy (Liana 1966), na Dolnym Śląsku (Merkel 1941, Zacher 1907), w okolicy Puław (Pylnov 1914), Lublina (Pongrácz 1922), Zwierzyńca (Bazyluk 1947), Kolbuszowej, Rozwadowa i Tarnobrzega (Kuntze, Noskiewicz 1938, Łomnicki 1876), w Złotym Potoku (Pongrácz 1922), dolinie Popradu (Kuntze 1934), okolicach Bolesławca (Bazyluk 1950), Górażdży i Kędzierzyna (Bazyluk 1954). Między rokiem 1951 a 1975 omawiany gatunek stwierdzono na stanowiskach: Warszawa-Radość, Miłosna Stara (Liana 1966), Grabówka, okolice Milicza, Sułów (Bednarz 1976), Krzemionki Opatowskie, Góry Pieprzowe, Golejów k. Staszowa, Polichno Chojna, Michałów, Młodzawy k. Pińczowa, Bąkowiec, Bogucin, Brzeźnica, Garbatka, Holendry, Kociołki, Łaszówka k. Kozienic, Dwikozy, Staszów (Liana 1976), Wilczyn Leśny k. Trzebnicy (Bednarz 1988, na podstawie materiałów zebranych w 1963 r.) oraz Zwierzyniec (Liana 1978). Badania prowadzone w latach 70. i później nie potwierdziły obecności nadobnika na Pomorzu, w Wielkopolsce, na Dolnym i Górnym Śląsku, Mazowszu, a także w okolicy Kozienic. W latach 80. nie odnaleziono już omawianego gatunku w Krzemionkach Opatowskich, a także w Zwierzyńcu i innych stanowiskach w okolicach Zamościa, skąd był wcześniej podawany przez Bazyluka (Bazyluk 1947) i Lianę (Liana 1978). Krajowe stanowiska nadobnika prawdopodobnie zachowały się już tylko w północnej części Puszczy Sandomierskiej, do okolic Kolbuszowej na południu (Liana A. - mat. niepubl.). | |
| Biotop/Siedlisko | Gatunek pochodzenia stepowego i stepowo-pustynnego, w Polsce związany z murawami kserotermicznymi o małym zwarciu, z murawami psammofilnymi (szczególnie z udziałem gatunków z rodzaju Artemisia), lub wrzosowiskami o małym zwarciu. W Puszczy Sandomierskiej występuje nadal w tego rodzaju środowiskach. | |
| Biologia | Jest gatunkiem wybitnie kserotermofilnym, rozwój larwalny (5-6 stadiów) odbywa od maja do lipca, jaja składane są w ootekach do gleby, gdzie przechodzą diapauzę w okresie zimowym. W ootece może być 20-50 jaj, jedna samica składa jaja maksymalnie do 6 ootek (Zimin 1938) Nadobnik odżywia się pokarmem roślinnym, przede wszystkim roślinami dwuliściennymi; do gatunków preferowanych należą m.in. bylice Artemisia spp. oraz inne Asteraceae. Do najważniejszych czynników naturalnych ograniczających liczebność gatunku zaliczany jest grzyb pasożytniczy Entomophthora grylli (Uvarov 1977). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Nadobnik występuje obecnie na stosunkowo niewielkim obszarze, jednak na wielu stanowiskach w Puszczy Sandomierskiej; jest tam wciąż liczny, czasem nawet należy do gatunków dominujących (np. na wydmach w okolicy Cietrzewca k. Nowej Dęby). Jego liczebność ulega silnym wahaniom zależnie od warunków meteorologicznych w danym roku. W latach pomyślnych liczebność całej populacji sięga prawdopodobnie kilkunastu tysięcy dorosłych osobników, w latach niepomyślnych - kilku tysięcy. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Jakkolwiek wycofywanie się gatunku z terenu Polski jest bardzo wyraźne, to przyczyny są niejasne, ponieważ nadobnik zanika także na stanowiskach zachowujących z pozoru dawny charakter. Być może istotne znaczenie mają oscylacje klimatyczne, czy nawet drobne cykliczne wahania warunków meteorologicznych, powodujących nasilenie czynników ograniczających (np. wzrost zakażeń grzybowych), w połączeniu z zanikaniem preferowanych przez ten gatunek muraw trawiastych o rzadkim zwarciu. | |
| Prognoza zmian populacji | Tempo zanikania wcześniejszych stanowisk w centralnej Polsce i na wyżynach może sugerować dalsze szybkie, negatywne zmiany w populacji nadobnika włoskiego (Liana 1992). Z drugiej strony utrzymująca się znaczna liczebność tego gatunku w Puszczy Sandomierskiej daje nadzieję, iż przynajmniej ta populacja ma charakter stały i nie jest na razie zagrożona. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Nadobnik nie jest gatunkiem chronionym, a jego obecne stanowiska pozostają poza obiektami objętymi ochroną obszarową. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Najlepszą ochronę gatunku przed całkowitym wyginięciem może zapewnić zachowanie przynajmniej części istniejących obecnie środowisk otwartych (muraw psammofilnych i wrzosowisk) na terenie Puszczy Sandomierskiej. Celowi temu będzie dobrze służyło powołanie parku krajobrazowego lub (co najmniej) obszaru chronionego krajobrazu, z ewentualnym dodatkowym zastosowaniem ochrony niektórych stanowisk w formie użytków ekologicznych. | |
| Summary | It is a xerothermophilous species of steppe origin, with sub-Ponto-Mediterranean distribution. In Asia it sometimes occurs in masses and is considered a noxious insect, damaging crops. In the past it was reported from the whole of Poland, now confined to the central part of the Sandomierz Basin (Sandomierz Forest). It has withdrawn from the majority of its previous localities at such a quick rate that may be considered as a strongly endangered species in Poland, though the only extant local population is fairly numerous. Conservation of C. italicus should consist in the maintenance of open habitats (heaths, psammophilous grasslands) within the present area of its occurrence. | |
| Źródła informacji | Bazyluk W. 1947. Szarańczaki (Orthoptera) okolic Zwierzyńca (Zamojszczyzna). Fragm. faun. Mus. Zool. Pol. 5: 123-137.  Bazyluk W. 1948. Przyczynek do fauny prostoskrzydłych (Orthoptera) i skorków (Dermaptera) województwa poznańskiego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 1: 154-159. Bazyluk W. 1950. Materiały do fauny Ziem Zachodnich. Prostoskrzydłe (Orthoptera) Ziemi Lubuskiej i Śląska. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2 (1949): 136-156. Bazyluk W. 1954. Badania nad prostoskrzydłymi (Orthoptera), karaczanami (Blattodea) i skorkami (Dermaptera) północno-zachodniej Polski. Pr. Kom. Biol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN 15: 131-147. Bednarz S. 1976. Prostoskrzydłe (Orthoptera), karaczany (Blattodea) i skorki (Dermaptera) Doliny Baryczy. Zesz. Przyr. OTPN (Warszawa-Wrocław) 16: 99-117. Bednarz S. 1988. Orthoptera, Blattodea et Dermaptera of Trzebnicko-Ostrzeszowskie Hills. Acta. zool. cracov. 31: 363-382. Engelke 1841. [Schädichkeit der Grillen.] Stat. Verh. Schles. Forst-Ver. Breslau 1841: 131-136. Jago N.D. 1963. A revision of the genus Calliptamus Serville (Orthoptera: Acrididae). Bull. British Mus. (Nat. Hist.), Entomology (London) 13: 289-359. Koerth A. 1914. Beiträge zur Fauna der Umgegend von Schwerin a. W. Z. Naturw. Abt. Dtsch. Ges. Posen 21: 19-22. Kuntze R. 1934. Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos B, Lwów, 59: 217-242. Kuntze R., Noskiewicz J. 1938. Zarys zoogeografii polskiego Podola. Pr. Nauk. Wyd. TN, Dz. II, Lwów 4, 538 ss. La Baume W. 1920. Die Geradflüglerfauna Westpreussens. Dritter Beitrag zur Kenntnis der westpreussischen Ohrwürmer und Heuschrecken (Dermaptera und Orthoptera). Schr. Naturf. Ges. Danzig, N. F. (Danzig) 15: 144-185. Leonhardt W. 1929. Beiträge zur Kenntnis der Orthopteren- und Odonaten-Fauna Deutschlands. Int. Ent. Z. (Guben) 23: 215-218. Liana A. 1966. Prostoskrzydłe (Orthoptera) Mazowsza. Fragm. faun. 12: 239-280. Liana A. 1976. Prostoskrzydłe (Orthoptera) siedlisk kserotermicznych na Wyżynie Małopolskiej. Fragm. faun. 20: 469-558. Liana A. 1978. Prostoskrzydłe (Orthoptera) w siedliskach kserotermicznych Wyżyny Lubelskiej. Fragm. faun. 23: 83-135. Liana A. 1992. Owady prostoskrzydłe Orthoptera. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). ZOP i ZN PAN, Kraków, 83-89. Łomnicki A.M. 1876. Materiały do fauny szarańczaków galicyjskich. Spraw. Kom. Fizyogr. 10, 1-14. Merkel F.W. 1941. Beiträge zur Heuschreckenfauna Schlesiens. Mitt. Dtsch. Ent. Ges. (Berlin) 10, 1/2: 12-17. Miščenko L.L. 1952. Nasekomye prjamokrylye. Sarančevye (Catantopinae). In: Fauna SSSR, 4, 2. Moskva, Leningrad, 610 pp. Münchberg P. 1938. Einige Stichproben zur Orthopterenfauna der Kreise Schwerin (Warthe) und Landsberg (Warthe). Abh. Ber. Grenzmärk. Ges. Nat. Wiss. Abt., (Schneidemühl) 12: 43-48. Pongrácz A. 1922. Przyczynki do fauny prostoskrzydłych Polski. Beiträge zur Orthopterenfauna Polens. Ann. Zool. Mus. Pol. Hist. Nat. 1: 124-136. Pylnov E. 1914. Zametki po faune prjamokrylych (Orthoptera Saltatoria) Evropejskoj Rossii. Zap. Novo-Aleks. Inst. S. Ch. I Lesov (S.-Peterburg') 23: 121-124. Ratzeburg J.Th.Ch. 1844. Siebente Ordnung. Geradflügler, Zirpen. Orthoptera Oliv. Ulonata F. In: Die Forst-Insekten oder Abbildung und Beschreibung der in den Wäldern Preussens und der Nachbarstaaten als schädlich oder nützlich bekannt geworden Insekten. 3. Berlin, 2-276. Siebold C.T. von. 1842. Beiträge zur Fauna der wirbellosen Thiere Preussens. Achter Beitrag: Preussische Orthoptera. Vaterl. Arch. Wiss. (Königsberg) 27: 543-550. Sobieszczański F.M. 1877. Flora i fauna miasta Warszawy. W: Józefa Ungra "Kalendarz warszawski popularno-naukowy ilustrowany na rok zwyczajny 1878". Rok XXXIII. Warszawa, 93-97. Szulczewski J.W. 1926. Materiały do fauny szarańczaków (Orthoptera) Wielkopolski. Pol. Pismo entomol. (Lwów) 5: 87-89. Torka V. 1908. Geradflügler aus dem nordöstlichen Teil der Provinz Posen. Z. Naturw. Abt. Dtsch. Ges. Posen: 15: 51-58. Urbański J. 1956. Fauna jako wskaźnik stepowienia Wielkopolski. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 7: 65-78. Uvarov B.P. 1977. Grasshoppers and locusts. 2. London, 613 pp. Waga A. 1857. Orthoptera. W: Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytej w r. 1854 do Ojcowa. K. Stronczyński, W. Taczanowski, A. Waga. Bibliot. Warsz., N. S. 1857, 2: 215-225. Wodziczko A., Krawiec F., Urbański J. 1938. Pomniki i zabytki przyrody Wielkopolski. Wyd. Okr. Kom. Ochr. Przyr. Wielkop. i Pomorze, Poznań, 8: 1-472. Zacher F. 1907. Beitrag zur Kenntnis der Orthopteren Schlesiens. Z. Wiss. Ins. biol. (Husum) 3: 179-185, 211-217. Zimin L.S. 1938. Kubyški sarančevyh. Morfologija, sistematyka, diagnostika i ekologija. Moskva-Leningrad, 107 pp. | |
| Autor | Anna Liana | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
