| |
| |
|
Bolbelasmus unicornis (Schrank, 1789) | ||
| Rodzina | Geotrupidae Żukowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Wszędzie rzadko spotykany gatunek o panońskim centrum rozsiedlenia, związany troficznie z grzybami podziemnymi. W Polsce w ostatnim ćwierćwieczu nie był obserwowany, niedawno objęty został ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Występuje głównie w basenie Karpat (Węgry, Słowacja, Rumunia), skąd przenika do północnych Włoch, Austrii, Szwajcarii, zachodniej części Francji i południowych Niemiec, poprzez wschodnie rubieże Republiki Czeskiej do południowej i wschodniej Polski. Podawany również z zachodniej Ukrainy, Bośni, Bułgarii i Grecji (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Horion 1958, Krikken 1977, Zacharieva-Stoilova 1974). W Polsce znany jest z Mazowsza, Lubelszczyzny, Śląska Opolskiego i Kielecczyzny (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983), na podstawie pięciu historycznych znalezisk: w XIX wieku A. Waga zebrał 2 okazy na Saskiej Kępie (wówczas pod Warszawą), L. Hildt znalazł jedną samicę w Złotnikach koło Opola, a J. Baumgarten (w roku 1884) jednego samca w okolicach Lublina. Sz. Tenenbaum w roku 1923 podał ten gatunek z Chęcin. Najnowsze udokumentowane dane (Stebnicka 1976) pochodzą również z Wyżyny Małopolskiej, z miejscowości Skarbka koło Lipska, gdzie "ćwierkającego" chrząszcza zebrała A. Liana. Natomiast pogłoski, jakoby chrząszcz ten został znaleziony pod koniec lat 70. XX wieku w okolicach Hrubieszowa, nie znalazły odzwierciedlenia w literaturze, ani też potwierdzenia w dostępnych zbiorach entomologicznych; jego występowanie na tych terenach jest jednak dość prawdopodobne. | |
| Biotop/Siedlisko | Przede wszystkim ciepłe, łagodne skłony pagórków lessowych i wapiennych z luźną roślinnością o charakterze lasostepu, często typową dla świetlistych dąbrów, zwłaszcza z udziałem takich drzew i krzewów, jak dąb, buk i leszczyna. | |
| Biologia | Chrząszcz o podziemnym trybie życia. Imagines ukazują się na powierzchni w okresie od końca maja do lipca, o zmierzchu i w nocy w celu znalezienia nowych miejsc rozwoju oraz partnerów płciowych. Odbywają wówczas loty nisko nad powierzchnią ziemi. Czasem bywają przywabiane do sztucznych źródeł światła, zwłaszcza samce latające w poszukiwaniu oczekujących na ziemi samic. Strydulują wydając słyszalne z odległości kilku kroków, ćwierkające dźwięki. Jedna samica może wzbudzić zainteresowanie gromadzących się wokół niej kilku samców. Z uwagi na skrajnie rzadkie i nieliczne występowanie, szczegóły dotyczące biologii i morfologii stadiów przedimaginalnych nie są znane. Zakłada się jednak, że dane te są w znacznej mierze zbieżne z informacjami o pokrewnym gatunku rozwijającym się w truflach - Bolbelasmus gallicus, występującym we Włoszech, Francji, Hiszpanii i Portugalii (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Horion 1958, Krikken 1977). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Przypuszczalnie kilka bardzo nielicznych, izolowanych populacji. Podobnie jak w pozostałych rejonach zasięgu obserwuje się tendencję spadkową. Dokładniejsze oszacowanie nie jest możliwe ze względu na sporadyczne spotykanie gatunku i częściowo ukryty tryb życia. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Z podanego wyżej powodu poznanie obiektywnych przyczyn jego zagrożenia jest bardzo trudne. Czynników wysoce niekorzystnych należałoby się dopatrywać w intensyfikacji i chemizacji rolnictwa i leśnictwa, a także regulowaniu granic rolno-leśnych. Nawożenie i pestycydy, podobnie jak imisje przemysłowe, mają bowiem silny, na ogół toksyczny wpływ na szereg grzybów mikoryzowych, a do takich należą współżyjące z korzeniami drzew trufle Tuber, piestrak Choiromyces i inne grzyby podziemne. Grzyby te są również w Polsce coraz rzadsze, gdyż przypuszczalnie są wypierane przez inne, mniej wrażliwe gatunki, a te z kolei nie stanowią bazy pokarmowej dla B. unicornis. | |
| Prognoza zmian populacji | Nawet przy całkowitym zaprzestaniu stosowania środków chemicznych i zminimalizowaniu wpływu depozycji cywilizacyjnych, skumulowane w środowisku czynniki destrukcyjne mogą przez wiele lat uniemożliwiać odbudowanie się pierwotnych związków mikoryzowych. Dlatego przewiduje się dalsze zanikanie populacji omawianego gatunku. | |
| Aktualne sposoby ochrony | W kilku krajach chroniony prawnie, uwzględniony na "czerwonych listach" w najwyższych kategoriach. W Polsce umieszczono go na krajowej i regionalnej - śląskiej "czerwonej liście" (Kubisz, Kuśka, Pawłowski 1998, Pawłowski, Kubisz, Mazu 2002), a ochroną gatunkową objęto dopiero pod koniec 2004 r. Tereny niektórych rezerwatów roślinności kserotermicznej, w których gatunek ten mógłby znaleźć dogodne dla siebie warunki, ulegają nadmiernej sukcesji prowadzącej do zwartego drzewostanu, a znajdujące się u podnóża zamku w Chęcinach zbocza kserotermiczne okalają dymiące wysypiska śmieci i intensywnie uprawiane tereny rolnicze. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Ewentualne miejsca aktualnego występowania należy objąć czynną ochroną rezerwatową z uwzględnieniem specjalistycznych wskazówek i ograniczeń dotyczących także szeroko wytyczonej strefy ochronnej. Podobnie jak na Węgrzech, należy przewidzieć wysokie kary za nielegalne posiadanie i handel okazami. | |
| Summary | It is a very rare Pannonic species, declining in the whole area of its occurrence. Its trophy is associated with truffles and other subterraneous fungi, which also in Poland are becoming increasingly rarer, probably due to chemical loading of the environment. Despite intense coleopterological research, Bolbelasmus unicornis has not been observed in Poland during the last 25 years. It is suggested that possible current localities of the species should be given active protection in nature reserves. Protected by law since 2004. | |
| Źródła informacji | Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1983. Chrząszcze - Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 9: 1-294.  Horion A. 1958. Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Band 6: Lamellicornia (Scarabaeidae - Lucanidae). Kommissionverlag Buchdruckerei Aug. Feyel, Überlingen-Bodensee, 343 ss. Krikken J. 1977. The genus Bolbelasmus Boucomont in Asia, with notes on species occurring in other regions (Coleoptera: Geotrupidae). Zool. Med. Rijskmus. Nat. Hist. Leiden 51: 277-292. Kubisz D., Kuśka A., Pawłowski J. 1998. Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty i Opinie 3: 8-68. Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + supl. 74 ss. Stebnicka Z. 1976. Żukowate - Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae laparosticti. Klucze do oznaczania owadów Polski, Chrząszcze - Coleoptera. PWN, Warszawa, 19, 28a: 1-139. Zacharieva-Stoilova B. 1974. Scarabaeidae ot Sredna i Iztočna Stara Planina. Izv. Zool. Inst. Muz. 41: 123-139. | |
| Autor | Przemysław Szwałko | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
