powiększ

Astata rufipes Mocsary, 1883
Wytrzeszczka, pięcioszczetka

Rodzina  Sphecidae  Grzebaczowate
Rząd  Hymenoptera  Błonkoskrzydłe
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek pontyjsko-medyterranejski, rzadki lub bardzo rzadki w całym areale występowania, w Polsce skrajnie nieliczny lub wymarły. Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Wytrzeszczka występuje w południowej Europie i cieplejszych rejonach Europy Środkowej i Wschodniej (Włochy, Szwajcaria, Austria, Węgry, Słowacja, południowa Rosja, Krym, Kaukaz, Ukraina), w Afryce północnej, na południu Syberii, w Turkmenii (Gussakovskij 1927, Puławski 1955). W zachodniej części areału zasięg jej jest ograniczony i ma charakter wyspowy, natomiast na wschodzie gatunek ten wydaje się być częściej spotykany (np. na Kaukazie) i szeroko rozprzestrzeniony. Z Polski podawany był jedynie z Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, z okolic Krakowa, gdzie prawdopodobnie przebiega północna granica zasięgu gatunku. W pierwszej wzmiance o występowaniu tego gatunku w Polsce, pochodzącej z 1924 roku mamy informację o znalezieniu pojedynczej samicy w 1882 roku. Kolejna informacja potwierdzająca występowanie wytrzeszczki na naszym terytorium pochodzi z roku 1955 (Noskiewicz 1924, Puławski 1955).
   
Biotop/Siedlisko  Podobnie jak pozostałe gatunki z tego rodzaju występujące w naszym kraju tak i ten jest kserotermofilem, na nizinach zamieszkującym otwarte tereny piaszczyste, murawy napiaskowe i kserotermiczne, zbiorowiska o charakterze stepowym, na obszarach podgórskich i w niższych partiach gór - nasłonecznione, najczęściej wapienne zbocza. Postaci dorosłe tej średniej wielkości błonkówki (9-13 mm) spotykane są na kwiatostanach lub na powierzchni ziemi.
   
Biologia  Słabo poznana. Gniazdo dla potomstwa, składające się z korytarza i komory lęgowej, buduje samica, lokalizując je w sypkiej ziemi lub piasku, w miejscach ciepłych, suchych i nasłonecznionych. W nim gromadzi też złowioną zdobycz - pluskwiaki różnoskrzydłe (Pentatomidae, Coraeidae, Lygaeidae), które służą jako pokarm dla rozwijających się larw. Dorosłe osobniki wytrzeszczki, podobnie jak większość innych żądłówek, są melitofagiczne i odżywiają się nektarem kwiatów lub spadzią mszyc.
   
Wielkość populacji w Polsce  Obecnie występowanie tego gatunku na naszym terytorium jest wątpliwe, co więcej, również pozostałe gatunki z rodzaju Astata (A. boobs (Schrk.), A. minor Nurse, A. kashmirensis Kohl) w ostatnim półwieczu notowane są tylko sporadycznie, na nielicznych stanowiskach (Głowacki J. 1953, Kowalczyk 1990, 1991a, 1991b, Plewka 1981).
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Bliżej nieznane; nie wydaje się aby wymagania pokarmowe tak stadiów rozwojowych, jak i owadów dorosłych mogły stanowić istotną przyczynę ustępowania tego gatunku. Przyczyn należy upatrywać raczej w zmianach siedliskowych, takich jak sukcesja prowadząca do zarośnięcia zajmowanych przez wytrzeszczkę biotopów oraz sztuczne zalesianie terenów preferowanych przez ten gatunek. Groźne jest też postępujące skażenie środowiska, będące wynikiem m.in. rozwoju przemysłu i chemizacji rolnictwa. Dla gatunku, jak ten, gniazdującego w ziemi szczególnie istotne może być skażenie gleby i szereg jeszcze innych czynników, których obecnie nie jesteśmy w stanie wskazać.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie objęty w kraju żadną z form ochrony, jakkolwiek zamieszczony na Czerwonej Liście Zwierząt Zagrożonych w Polsce (Skibińska 1992).
   
Proponowane sposoby ochrony  Jedyną możliwą formą ochrony tego gatunku (jak również pozostałych gatunków z rodzaju Astata u nas występujących) jest kompleksowa, czynna ochrona preferowanych siedlisk. Realną szansę powodzenia ma ona przede wszystkim na obszarach chronionych.
   
Summary  It is a Ponto-Mediterranean species, rare or very rare in the whole of its range. In the area of Poland it is extremely scarce or even extinct; its occurrence has not been confirmed for the last several decades. Earlier it was reported from a few localities in central and southern Poland. Causes of its decline, and of the decline of other species from the genus Astata, may be attributed to global environmental changes, and particularly to soil pollution. Active, overall protection of open warm habitats, such as xerothermic grasslands, psammophilous grasslands and communities of steppe vegetation is recommended.
   
Źródła informacji  Głowacki J. 1953. Przyczynek do znajomości błonkówek (Hymenoptera) okolic Warszawy. Fragm. faun. Mus. Zool. Pol. 6 (19): 501-523

Gussakovskij V. 1927. Les esp?ces paléarctiques du genre Astatus Latr. (Hymenoptera, Sphecidae). Ann. Mus. Zool. Acad. Sc. URSS (Leningrad) 28: 265-296.

Kowalczyk J.K. 1990. Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun. 33, 17: 285-306.

Kowalczyk J.K. 1991a. Materiały do znajomości żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Puszczy Augustowskiej. Acta Univ. Lodz., Folia zool. anthr. 7: 115-129.

Kowalczyk J.K. 1991b. Materiały do znajomości żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia zool. anthr. 7: 67-114.

Noskiewicz J. 1924. Przyczynek do fauny żądłówek okolic Krakowa. Rozprawy i Wiadomości (Lwów) 9: 112-115.

Plewka T. 1981. Niektóre interesujące gatunki owadów fauny Kampinoskiego Parku Narodowego. W: Entomologia a gospodarka narodowa. PWN, Warszawa: 91-93.

Puławski W. 1955. Les especes européennes du genre Astata Latr. (Hym., Sphecidae). Pol. Pismo entomol. 25, 3: 33-71.

Skibińska E. 1992. Aculeata (bez Apoidea i Formicidae). W: Błonkówki Hymenoptera opracowanie zbiorowe pod kierunkiem B. Pisarskiego. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). ZOP i ZN PAN, Kraków: 43-48.

   
Autor  Ewa Skibińska
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009