| |
| |
|
Margaritifera margaritifera (Linneaus, 1758) | ||
| Rodzina | Margaritiferidae Perłoródkowate | |
| Rząd | Unionoida | |
| Gromada | Bivalvia Małże (Blaszkoskrzelne) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Słodkowodna, u schyłku średniowiecza dość liczna i często odławiana na Dolnym Śląsku; w potokach sudeckich notowana jeszcze na początku XX wieku. Mimo prób restytucji nie udało się jej do dziś utrzymać w Polsce. Gatunek ten został uznany za globalnie zagrożony. Wymiera w całej Europie. W Polsce zapobiegawczo chroniona. | |
| Rozmieszczenie | Holarktyczne, okołopolarne, obejmuje północną i środkowo-zachodnią Europę (Szwecja, Norwegia, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Wielka Brytania, Irlandia, Portugalia, Hiszpania, Francja, Luxemburg, Belgia, Dania, Austria, Niemcy, Czechy), północno-eurazjatycką część Federacji Rosyjskiej wraz z basenem rzeki Siewiernaja Dwina aż po Amerykę Północną (północno-wschodnia Kanada oraz Nowa Anglia, stany Nowy York i Pensylwania w Stanach Zjednoczonych) (Smith 1976a). Jako jeden z nielicznych gatunków przekracza 70°N. W Polsce rejonie Sudetów perłoródka była niegdyś gatunkiem pospolitym. Być może, iż występowała także na innych obszarach kraju, skoro jeszcze w 1823 r. P. Leśniewski pisał: "W rzece Bzurze i to powyżej Łęczycy widziałem ich mnóstwo i wybierałem z nich perły, w niczym najpiękniejszym wschodnim nie ustępujące, zacząwszy od wielkości ziarnka maku, aż do największego ziarna rzepaku." (Samek 1976). Dolny Śląsk w XVI-XVII w. był jednym z głównych ośrodków połowu "słodkowodnych pereł" (Dutkiewicz 1960). W XVII w. istniała w Miłoszowie nad Kwisą szlifiernia pereł, w której obrabiano perły zebrane na tym terenie (Dyk 1958, Steć 1956). Ale już w 1802 r. zebrano na Dolnym Śląsku tylko 41 muszli z 23 perłami, a pod koniec XIX w. perłoródka stała się zwierzęciem nadzwyczaj rzadkim. Małże te łowiono nie tylko dla pereł, ale w celu pozyskania masy perłowej m.in. do wyrobu guzików i jako karmę dla zwierząt gospodarskich, czasem - w okresach wojen (np. podczas wojny trzydziestoletniej) czy klęsk żywiołowych - jako pożywienie dla ludzi. Stwierdzono (Pax 1932), że na początku XX w. perłoródka wyginęła na trzech ważnych stanowiskach śląskich: Nysie Łużyckiej, Kwisie i Bobrze. W 1921 r. opisano ponadto bardzo ubogie stanowisko perłoródki w rzece Żrenicy (Dutkiewicz 1958, Dyk 1957, Pax 1932). W tym samym czasie w trakcie badań zoologicznych potoków w Sudetach zwrócono uwagę na nieobecność w nich tego charakterystycznego dla regionu gatunku (Tomaszewski 1932). Wydaje się, że właśnie na początku lat 30. XX wieku nastąpił całkowity zanik skójki perłorodnej na Dolnym Śląsku, a tym samym w Polsce. | |
| Biotop/Siedlisko | Spływające ze starych masywów potoki górskie o wodzie bardzo czystej, zimnej, przejrzystej, silnie natlenionej i zdecydowanie ubogiej w wapń. Ich dno jest piaszczyste lub żwirowate a prąd bystry. Czasem są to drobne, płynące wśród pól i lasów strumyki o silnie porośniętych brzegach, a toni wodnej pozbawionej roślinności (Dyk 1958). Maksymalna zawartość wapnia w wodzie, w której może żyć perłoródka wynosi od 4 do 31 mg CaO/l, pH 6,0-6,2, temperatura najwyżej 13-14°C (Dutkiewicz 1958). Małż ten jest stenobiontem. Biocenozy potoków zamieszkiwanych przez perłoródki nie są bogate. W ich składzie najbardziej charakterystycznymi roślinami są krasnorosty Batrachospermum, mchy Rynchostegium rusciforme, Hygrohypnum ochraceum, H. fontinalis oraz strzałka wodna Sagittaria sagittifolia. Wśród zwierząt towarzyszących perłoródce spotyka się m. in.: wypławki Polycelis cornuta, Duglesia gonocephala, larwy chruścików, jętek i muchówek, pijawki oraz pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario i inne gatunki ryb charakterystyczne dla potoków podgórskich (Dutkiewicz 1958). | |
| Biologia | Gatunek ryjący w dnie potoków. Na ogół przebywa zakopany w osadach dennych w ten sposób, że tylko tylny koniec muszli wystaje ponad powierzchnię dna. Odżywia się odfiltrowując pokarm z wody. Jest to zwierzę raczej rozdzielnopłciowe, chociaż w niekorzystnych warunkach mogą pojawiać się osobniki hermafrodytyczne. W Europie rozmnaża się latem - od czerwca u samic rozwijają się zapłodnione jaja. Rozwijają się one na wszystkich czterech listkach skrzelowych osobnika macierzystego, według różnych badaczy od dwóch do trzech miesięcy (Araujo, Ramos 2000, Smith 1976b). Skójka perłorodna odznacza się ogromną płodnością; liczba larw znajdowanych w jednym osobniku sięga kilku milionów. Po osiągnięciu stadium zwanego glochidium, larwy opuszczają organizm macierzysty i wydostają się na zewnątrz. Przyczepiają się do skrzeli ryb i stają się pasożytami. Żywicielom, którymi są ryby z rodziny łososiowatych Salmonidae (Ziuganov i in. 1994), a w naszym regionie pstrągi Salmo truta m. fario (Young, Williams 1984a, 1984b), nie wyrządzają poważnych szkód, zazwyczaj są zupełnie nieszkodliwe, a tylko w przypadku masowych pojawów mogą powodować uszkodzenia skrzeli, krwawienia i osłabienie ryb. W cyście na skrzeli ryby zimują i przechodzą metamorfozę, by wiosną rozpocząć samodzielne życie. Przez ok. 4-5 lat prowadzą ukryty tryb życia zakopane w osadach dennych. Po 15-20 latach osiągają dojrzałość płciową. Perłoródka może żyć ok. 100 lat (Bauer 1992, Dyk 1957, 1958, Jungbluth 1992). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Gatunek w kraju wymarły. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Pierwszą chronologicznie i główną przyczyną ustąpienia skójki perłorodnej z Polski było jej rabunkowe poławianie. Utrzymanie się populacji i możliwość skutecznej restytucji gatunku wykluczone zostały przez daleko idące zmiany w siedliskach tego stenobionta, spowodowane głównie regulacją rzek, wycinaniem lasów, zanieczyszczeniem wód związanym z urbanizacją okolic podsudeckich itp. Zwłaszcza zmiany własności fizyczno-chemicznych wód, i to dla gatunku o niezwykle czułym mechanizmie gospodarki solami mineralnymi, są czynnikiem uniemożliwiającym normalny jego rozwój. W Sudetach podobnie jak i w innych regionach kraju, na przełomie XIX i XX w. nastąpiła gwałtowna zmiana warunków fizyczno-chemicznych w biotopach wodnych. Prócz zanieczyszczeń przemysłowych i rolniczych przyczynił się do tego wyrąb lasów, które odgrywają istotną rolę w kształtowaniu chemizmu wód zasiedlanych przez perłoródkę. Analizując aktualne rozmieszczenie perłoródki w Niemczech stwierdzono, iż utrzymuje się ona tylko na stanowiskach zupełnie nienaruszonych (Jungbluth 1975). Podobnie w Czechach ustalono, że nieznaczna zmiana warunków fizyczno-chemicznych (przede wszystkim kwasowości) ogranicza rozwój skójki perłorodnej (Vodák 1968). Regres gatunku mogło przyspieszyć wprowadzenie do potoków pstrąga tęczowego Oncorhynchus mykiss, co znacznie ograniczyło w potokach liczebność autochtonicznych ryb, będących żywicielami glochidiów perłoródki. Stosunki biotyczne w siedlisku skójki perłorodnej zakłóciło również pojawienie się w Sudetach piżmaka (Ondatra zibethica) bezpośrednio limitującego jej populację (Dyk 1958). Ssak ten często - zwłaszcza zimą - odżywia się tym mięczakiem. Perłoródka wymiera w całej Europie (Bauer 1986, Bouchet, Falkner, Seddon 1999, Krasowska 1978). | |
| Prognoza zmian populacji | Szanse na ponowne zasiedlenie polskich wód przez perłoródkę są znikome. Warunkiem powodzenia takiego zabiegu byłoby choćby przybliżone przywrócenie dawnych stosunków biocenotycznych w rzekach i potokach historycznego obszaru występowania tego małża, a także odtworzenie specyficznych własności fizyczno-chemicznych wód w tych ciekach. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Przez kilkadziesiąt lat gatunek ten objęty był ochroną gatunkową. Z listy zwierząt chronionych został usunięty w 1983 r. po uznaniu go za wymarły w naszym kraju. Obecnie znów wpisany na listę gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą. Gatunek objęty Dyrektywą Siedliskową UE nr 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 roku; Annexes II i V oraz Konwencją Berneńską (Appendix II). Umieszczony na światowej "czerwonej liście IUCN" w kategorii EN (Hilton-Taylor (compiler) 2000). W kilku państwach przystąpiono do opracowania planu ochrony Margaritifera margaritifera. Ostatnio jest realizowany również europejski projekt zachowania tego gatunku (Araujo, Ramos 2000). W tym miejscu należy dodać, że w czerwcu 1965 roku podjęto próbę restytucji skójki perłorodnej w Śnieżnym Potoku na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego i w górnym biegu Kwisy, między Rozdrożem Izerskim a Świeradowem Zdrojem. Na pierwszym stanowisku umieszczono 30, a na drugim 70 osobników przywiezionych z Czechosłowacji od prof. V. Dyka z Brna. W obu przypadkach wybrano stanowiska uważane za optymalne dla tego gatunku. Już jednak po dwóch tygodniach nie udało się odnaleźć żadnego osobnika; przyczyny niepowodzenia tej próby restytucji nie są jasne (Bernatt 1965, Kaźmierczak 1966). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Jedyną możliwość przywrócenia perłoródki naszej faunie stwarza restytucja jej stanowisk, poprzez sprowadzenie pewnej liczby osobników tego gatunku z Niemiec lub Czech. Ewentualne próby restytucji w pierwszym okresie powinny mieć charakter ściśle nadzorowanej hodowli (Buddensiek 1995). Stan prawny gatunku na razie nie wymaga korekt. | |
| Summary | It has become extinct in Poland. Until the 17th century, the pearl mussel occurred fairly abundantly in Lower Silesia. In the early 1900s it had been quite common. Since the 1930s the occurrence of M. margaritifera in Poland has not been confirmed. The reasons for its decline involved a combination of several factors: river regulation, woodland clearance, water pollution and particularly, changes in physical and chemical properties of water. The introduction of Oncorhynchus mykiss, which limited the number of native fishes being the hosts of M. margaritifera glochidia, and predation by Ondatra zibethica probably contributed to this decline. During the several decades the species was under strict legal protection; in 1984 it was excluded from the list of species protected by law and included again in 1995. | |
| Źródła informacji | Araujo R., Ramos M.A. 2000. Action Plan for Margaritifera margaritifera. Council of Europe. T-PVS (2000) 10. Strasbourg, 38 pp.  Bauer G. 1986. The status of the freshwater pearl mussel Margaritifera margaritifera L. in the south of its European range. Biol. Conserv. 38: 1-9. Bauer G. 1992. Variation in the life span and size of the freshwater pearl mussel. J. Anim. Ecol. 61: 425-436. Bernatt S. 1965. Skójki perłorodne dojechały. Perły już rosną. Nowiny Jeleniogórskie. Magazyn Ilustrowany Ziemi Jeleniogórskiej 8, 29: 382. Bouchet P., Falkner G., Seddon M.B. 1999. Lists of protected land and freshwater molluscs in the Bern Convention and European Habitats Directive: are they relevant to conservation? Biol. Conserv. 90, 1: 21-31. Buddensiek V. 1995. The culture of juvenile freshwater pearl mussels Margaritifera margaritifera L. in cages - a contribution to conservation programs and the knowledge of habitat requirements. Biol. Conserv. 74: 33-40. Dutkiewicz J. 1958. Skójka perłorodna - gatunek wymierający. Chrońmy przyr. ojcz. 14, 4: 19-28. Dutkiewicz J. 1960. Wyniki badań nad rozmieszczeniem perłoródki rzecznej (Margaritifera margaritifera L.) na Dolnym Śląsku. Acta zool. cracov. 5, 9: 336-347. Dyk V. 1957. Flussperlmuscheln im Aquarium. Aquarien und Terrarien 4: 334-335. Dyk V. 1958. Zvyšene hynuti staršich perlorodek. Ochrona Prirody 13, 1: 5-6. Hilton-Taylor C. (compiler) 2000. 2000 IUCN Red List of Threatened Species. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK: XVIII + 61pp. Jungbluth J.H. 1975. Die Molluskenfauna des Vogelsberges unter besonderer Berücksichtigung biogeographischer Aspekte. Biogeographica 5: 1-138. Jungbluth J.H. 1992. The life cycle of the mother of pearls Margaritifera margaritifera (L.) in running waters of Central Europe (Bivalvia, Paleoheterodonta, Margaritiferidae). Proc. Ninth. Int. Malac. Congress: 187-193. Kaźmierczak T. 1966. Próba restytucji perłoródki rzecznej w Karkonoszach. Chrońmy przyr. ojcz. 22, 1: 51-52. Krasowska E. 1978. Skójka perłorodna Margaritifera margaritifera (Mollusca, Bivalvia) - gatunek chroniony. Przegl. zool. 22, 1: 48-54. Pax F. 1932. Perlenbäche und Perlenfischerei in den Sudeten. Schles. Mon. Ig. 9, 11: 388-392. Samek A. 1976. Świat muszli. Wydawnictwo Morskie, Gdańsk, 223 ss. Smith D.G. 1976a. Notes of the Biology of Margaritifera margaritifera (Linné) in Central Massachusetts. The American Midland Naturalist 96 (1): 252-256. Smith D.G. 1976b. The distribution of the Margaritiferidae: a review and rew synthesis. American Malacological Union Inc. Bull.: 42 (abstr.). Steć T. 1956. O sudeckich perłach. Wierchy 25: 251-253. Tomaszewski W. 1932. Beitrag zur Kenntnis der Tierwelt Schlesischer Bergbäche. Abh. d. Naturforsch. Ges. Görlitz, 31: 1-80. Vodák L. 1968. Souśasný stav otavské perlorodku. Ochranářský Pruzkum, Přiloha Časopisu Ochrana Přirody 8: 38-39. Young M.R., Williams J.E. 1984a. The reproductive biology of freshwater pearl mussel Margaritifera margaritifera (Linn.) in Scotland. I. Field Studies. Arch. Hydrobiol. 99: 405-422. Young M.R., Williams J.E. 1984b. The reproductive biology of freshwater pearl mussel Margaritifera margaritifera (Linn.) in Scotland. II. Laboratory Studies. Arch. Hydrobiol. 100: 29-43. Ziuganov V.V., Zotin A.A., Nezlin L.P., Tretiakov V.A. 1994. The freshwater pearl mussels and their relationships with salmonid fish. VNIRO Publishing House, (Moscow) 104 pp. | |
| Autor | Anna Dyduch-Falniowska & Katarzyna Zając. | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
