| |
| |
|
Unio crassus Philipsson, 1788 | ||
| Rodzina | Unionidae Skójkowate | |
| Rząd | Unionoida | |
| Gromada | Bivalvia Małże (Blaszkoskrzelne) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Małż słodkowodny, niegdyś pospolity, obecnie zanika w całej Europie. W Polsce w silnym regresie, objęty ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Zasięg geograficzny skójki gruboskorupowej rozciąga się od Atlantyku (nie obejmuje Wysp Brytyjskich, Półwyspu Iberyjskiego i Półwyspu Apenińskiego) po europejską część Rosji, basen Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego do 60°N (Ellis 1978). W Polsce zamieszkuje rzeki płynące przez niziny i wyżyny a także pogórza; bywa też spotykana w jeziorach na pojezierzach. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu była rozpowszechniona na niżu w rzekach, chociaż rzadsza w potokach (Urbański 1957). Dotychczasowe stanowiska tego gatunku rozrzucone są po całym kraju (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, Urbański 1938). W ostatnim ćwierćwieczu opisano szereg licznych populacji z Pobrzeży Bałtyku (Borsuk i in. 1998, Myzyk 2000, Świerczyński 2001), na Pomorzu Zachodnim (Piekarska 1996, Stępczak 1986, Świerczyński 2001), w wodach Pojezierza Suwalskiego (Grużewski 1996, Kołodziejczyk 1994, Lewandowski 1990) i Mazurskiego (Kopciał 1995, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Opisywano ją także z Podlasia i Polesia (Dyduch-Falniowska A. - mat. niepubl., Grużewski M. - mat. niepubl.), Mazowsza (Jurkiewicz-Karnkowska 1989, Królak, Korycińska 2001), z dorzecza górnej i środkowej Warty (Piechocki 1969b, 2003, Piechocki, Abraszewska-Kowalczyk 2003), Wielkopolski (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993), Wyżyny Małopolskiej (Abraszewska-Kowalczyk 2002b, Piechocki 1981, Piechocki, Świć 1996) oraz Pogórza Karpat (Hus M. 2003, Śmiałek 2003, Zając 2001). | |
| Biotop/Siedlisko | Gatunek reofilny, dla którego nurt stanowi odpowiednie siedlisko. Zasiedla czyste wody bieżące, niezbyt głębokie, z piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnem. Często występuje w niewielkich rzekach albo w górnych partiach większych cieków. Najistotniejszym czynnikiem dla życia skójki gruboskorupowej jest konieczność występowania w szybko płynącej, czystej wodzie. W Europie południowo-wschodniej bywa znajdowana w dużych litoralnych jeziorach, ale również we wpływach i wypływach z jezior. W ostatnich kilkudziesięciu latach szereg miejsc spełniających wymagania siedliskowe skójki gruboskorupowej uległo degradacji lub daleko idącym przeobrażeniom. | |
| Biologia | Jest to zwierzę ryjące w dnie. Na ogół przebywa zakopane w osadach dennych w ten sposób, że tylko tylny koniec muszli z syfonami wystaje ponad powierzchnię dna. Odżywia się odfiltrowując pokarm z wody. Osiąga dojrzałość płciową przy długości muszli 30-40 mm. Wiosną (kwiecień/maj), gdy gonady wypełnione są dojrzałymi jajami i plemnikami małże te przystępują do rozrodu. W miarę dojrzewania komórek rozrodczych jaja przenoszone są do komór lęgowych w płatach zewnętrznych skrzeli, a plemniki uwalniane są do wody przez syfon wyrzutowy. Zapłodnienie zachodzi w obrębie skrzeli, gdzie plemniki zostają zassane wraz z prądem wody. Rozwój embrionalny trwa 3-4 miesiące. Powstaje pasożytnicza larwa zwana glochidium. Skójka ta jest bardzo płodna, 6-7-letnie osobniki wytwarzają średnio po 133 tys. jaj (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Dojrzałe glochidia uwalniane są przez syfon wyrzutowy do wody w pakietach, a żeby przeobrazić się, muszą zostać połknięte przez ryby (jako cząstki pokarmowe lub wraz z wodą wciąganą do skrzeli), przyczepić się do ich skrzeli powodując bardzo nieznaczne zranienie, które zabliźniając się obrasta larwę małża. Badania wykazały, że żywicielami glochidiów Unio crassus są ciernik Gasterosteus aculeatus, cierniczek Pungitius pungitius, jelec Leuciscus leuciscus, kleń Leuciscus cephalus, strzebla potokowa Phoxinus phoxinus, okoń Perca fluviatilis, wzdręga Scardinius erythrophtalamus i głowacz białopłetwy Cottus gobio. Stwierdzono, że 15% glochidiów pasożytujących na jelcach zdołało się przeobrazić w warunkach laboratoryjnych. Pasożytowanie trwa zwykle ok. 4 tygodni, po czym młode małże opuszczają ciało żywiciela i rozpoczynają samodzielne życie. Mają one wtedy ok. 300 ?m długości. Przez 2-5 lat żyją zakopane w osady denne. Starsze osobniki najczęściej tworzą skupienia składające się z osobników obu płci. Skójki gruboskorupowe mogą dorastać do 11 cm. Należą do organizmów długowiecznych - żyją do 80 lat. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Istniejący stan zbadania nie pozwala podać dokładnej liczebności skójki gruboskorupowej w Polsce. Wiadomo jedynie, że gatunek ten obecnie ustępuje z wielu stanowisk (Jurkiewicz-Karnkowska 1989, 1998, 2001). Znane są przypadki drastycznej redukcji bardzo licznych populacji, np. w rzece Nidzie (Piechocki 1981, Zając 2002). Wiele polskich populacji jest małych, często izolowanych i rozproszonych, oddzielonych od siebie stosunkowo dużymi przestrzeniami. Istnieją też populacje bardzo liczne (np. w Narwi czy w Krutyni), mogące odegrać ważną rolę w restytucji gatunku w skali całego jego zasięgu. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Gatunek wrażliwy na zmiany chemizmu wód, szczególnie na obecność amoniaku w osadach. Niebezpieczeństwo stwarza też eutrofizacja wód oraz degradacja siedlisk związana z regulacją cieków a także wydobyciem piasku i żwiru. Zmiana składu gatunkowego ryb również może pociągnąć za sobą zmniejszenie liczebności ryb będących żywicielami larw. Negatywne zmiany uwidaczniają się nie tylko w zaniku pewnych populacji ale także w zmianie jakości osobników. Porównanie muszli okazów zachowanych w kolekcjach muzealnych z występującymi współcześnie pokazuje ograniczenie zmienności konchiologicznej i karłowacenie. | |
| Prognoza zmian populacji | Obecnie gatunek zanika w całej Europie. W Niemczech ustąpił z ok. 60% stanowisk (Hochwald 1989). W Polsce jego regres jest jeszcze silniejszy (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Po roku 1980 odkryto nowe stanowiska tego gatunku, ale równocześnie degradacji ulegają opisane wcześniej, a niektóre zostały uznane za wymarłe (np. w dolinie Raby czy w Odrze). Wobec oddziaływania niekorzystnych zmian w siedliskach małży (zanieczyszczenia wód, regulacje cieków) istnieje poważne ryzyko dalszego regresu ilościowego tego gatunku w Polsce. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Gatunek wprowadzony na listę zwierząt ściśle chronionych w Polsce. Wpisany na "Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce" z kategorią EN, a także "Czerwoną listę IUCN". Uwzględniony ponadto w Dyrektywie Siedliskowej UE (zał. II i IV). Część stanowisk skójki gruboskorupowej znajduje się na terenach objętych ochroną: w parkach narodowych, np. Wigierskim i Drawieńskim PN, krajobrazowych np. Barlinecko-Gorzowskim czy Suwalskim PK, rezerwatach, np. "Jar rzeki Raduni", oraz w obszarach chronionego krajobrazu. Ponadto gatunek ten stwierdzono w granicach Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie". Dotychczas nie wyznaczono żadnego obszaru specjalnie dla ochrony stanowisk tego małża. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Podstawowym zagadnieniem w ochronie skójki gruboskorupowej jest zbadanie jej aktualnego rozmieszczenia oraz zidentyfikowanie kluczowych populacji i wymagań siedliskowych tego gatunku. Umożliwi to sformułowanie precyzyjnych zaleceń ochronnych. Skuteczna ochrona skójki zależy przede wszystkim od stanu utrzymania jej naturalnych siedlisk, w tym jakości wody; bardzo ważne jest objęcie ochroną rzek lub ich odcinków z dobrze zachowanymi populacjami. Wielkie straty w populacjach powodują prace hydrotechniczne prowadzone w dolinach rzecznych oraz związane z wydobyciem kruszywa. Jeżeli nie ma możliwości utrzymania rzeki w stanie naturalnym, to bardzo istotne jest prowadzenie robót hydrotechnicznych w taki sposób, który daje szanse przetrwania skójce. Należy również mieć na uwadze taki sposób gospodarowania rybostanem, aby skójka gruboskorupowa miała dostateczną liczbę ryb-żywicieli. Ochrona tego gatunku wymaga ponadto odpowiednich działań popularyzatorskich. | |
| Summary | Unio crassus is a Palearctic species, once common in the rivers of Poland. It occurs primarily in flowing waters in lowlands, uplands and foothills but is known also from lakes. Its localities are scattered all over the country. The species have withdrawn from many of them, however, simultaneously, new localities have been discovered. The species is susceptible to changes in water chemistry, changes in the species composition of the ichtyofauna and degradation of natural river valleys. Endangered within the whole of its range; included in the IUCN Red List and Polish Red List. U. crassus is protected by law and part of its localities are within the borders of protected areas. | |
| Źródła informacji | Abraszewska-Kowalczyk A. 2002b. Małże skójkowate (Bivalvia, Unionidae) dorzecza Pilicy. Folia malacol. 10 (3): 92-174.  Borsuk S., Dysarz R., Jarmołkowicz S., Gorbacz W., Stachowiak M. 1998. Plan ochrony Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Operat szczegółowy. Ochrona fauny. Fundacja Centrum Badań i Ochrony Środowiska Człowieka, Bydgoszcz (msc.). Ellis A.E. 1978. British freshwater bivalve mollusca. The Linnean Society of London. Academic Press, London, New York, San Francisco, 109 pp., 39 figs., XV pl. Grużewski M. 1996. Mięczaki rzeki Kamionki w Wigierskim Parku Narodowym. XII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Łódź 25-27 kwietnia 1996. UŁ, Łódź: 10. Hochwald S. 1989. Unio crassus - ecological features of declining species. Abstracts of the Tenth Int. Malacol. Congr., Tübingen: 102. Hus M. 2003. Wymagania siedliskowe skójki gruboskorupowej Unio crassus. Praca licencjacka PWSZ, Tarnów (msc.). Jurkiewicz-Karnkowska E. 1989. Occurence of mollusc in the littoral zone of the Zegrzyński Reservoir and pre-mouth and mouth zones of supplying rivers. Ekol. pol. 37: 319-336. Jurkiewicz-Karnkowska E. 1998. Long-term changes in mollusc communities in shallow biotopes of a lowland reservoir (Zegrzynski reservoir, central Poland). Pol. J. Ecol. 46, 1: 43-63. Jurkiewicz-Karnkowska E. 2001. Zbiornik Zegrzyński jako jeden z ważniejszych obszarów dla ochrony różnorodności biologicznej na Mazowszu. W: Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej. H. Kot, A. Dombrowski (red.). Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Siedlce, 159-168. Kołodziejczyk A. 1994. Mięczaki słodkowodne Suwalskiego Parku Krajobrazowego. W: Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego. A. Hillbricht-Ilkowska, R.J. Wiśniewski (red.). Zeszyty Naukowe Komitetu Naukowego "Człowiek i Środowisko" 7: 243-265. Kopciał J. (red.) 1995. Gołdap i okolice. Suwałki. Królak E., Korycińska M. 2001. Wybrane grupy makrobezkręgowców rzeki Liwiec i jej dopływów. W: Strategia Ochrony Fauny na Nizinie Mazowieckiej. H. Kot, A. Dombrowski (red.). Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Siedlce: 145-158. Lewandowski K. 1990. Unionidae of Szeszupa river and the lakes along its course in Suwalski Landscape Park. Ekol. pol. 23: 317-334. Myzyk S. 2000. Malakofauna doliny Brdy w okolicy Sąpolna (Pojezierze Pomorskie). XVI Krajowe Seminarium Malakologiczne Hel, 20-22 września 2000, SMP, IO UG, OGM PIG, Gdańsk: 40-41. Piechocki A. 1969. Obserwacje biologiczne nad małżami z rodziny Unionidae w rzece Grabi. Acta hydrobiol. 11, 1: 57-67. Piechocki A. 1981. Współczesne i subfosylne mięczaki (Mollusca) Gór Świętokrzyskich. Rozprawa habilitacyjna, Acta Univ. Lodz., 177 ss. Piechocki A. 2003. Chronić czy badać?: krytyczne uwagi o ochronie gatunkowej mięczaków słodkowodnych w Polsce. Parki nar. Rez. przyr. 22, 4: 507-516. Piechocki A., Abraszewska-Kowalczyk A. 2003. Unio crassus. W: Baza danych proponowanych gatunków chronionych. PTOP "Salamandra" (http://www.salamandra.org.pl/ochr_gat/baza.php). Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). W: Fauna Słodkowodna Polski, z. 7A, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 200 ss. Piechocki A., Świć A. 1996. Biologia rozrodu i ekologia małży skójkowatych (Bivalvia, Unionidae) w środkowym biegu Pilicy. XII Krajowe Seminarium Malakologiczne Łódź 25 27 kwietnia 1996. UŁ, Łodź. Piekarska A. 1996. Zgrupowanie małży (Bivalvia) w ciekach o charakterze podgórskim w województwie gorzowskim. XII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Łódź 25-27 kwietnia 1996. UŁ, Łódź: (1). Stępczak K. 1986. Wstępne badania mięczaków projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. W: L. Agapow, M. Jasnowski. Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Śmiałek M. 2003. Identyfikacja zagrożeń dla występowania skójki gruboskorupowej Unio crassus. Praca licencjacka PWSZ, Tarnów (msc.). Świerczyński M. 2001. Występowanie małży z rodziny Unionidae w jeziorach Pomorza Zachodniego. XVII Krajowe Seminarium Malakologiczne Ojców 30 V-1 VI 2001, ISEZ PAN, Kraków: 53. Urbański J. 1938. Materiały do fauny mięczaków województwa poznańskiego. Fragm. faun. Mus. Zool. Pol. 3, 22: 439-484. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce wykrytych. PZWS, Warszawa, 247 ss. Zając K. 2001. Populacje Unio crassus niewielkich rzek podgórskich. XVII Krajowe Seminarium Malakologiczne Ojców 30 V - 1 VI 2001, ISEZ PAN, Kraków: 64. Zając K. 2002. Małże rzeki Nidy. XVIII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Szczecin-Lubin 24-26 kwietnia 2002. Zakł. Paleooceanologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: 50-51. | |
| Autor | Katarzyna Zając | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
