| |
| |
|
Xylocopa valga Gerstaecker, 1872 | ||
| Rodzina | Anthophoridae | |
| Rząd | Hymenoptera Błonkoskrzydłe | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Bardzo rzadki gatunek pontyjsko-medyterranejski, osiągający w Polsce północno-zachodnią granicę zasięgu, zanikający. Podlega ochronie, tylko jedno ze stanowisk chroni Bieszczadzki Park Narodowy. | |
| Rozmieszczenie | Szeroko rozsiedlony gatunek pontyjsko-medyterranejski, występujący od wybrzeży Hiszpanii po Centralną Azję i Mongolię na wschodzie. Według Popova (Popov 1947) północna granica zasięgu Xylocopa valga w Europie przebiega od północnych rejonów Półwyspu Iberyjskiego przez południową Francję, dalej północną Szwajcarię i Austrię) (Rasmont i in. 1995, Schwarz i in. 1996), podchodzi po Czechy, Słowację (Kocourek 1989) i środkową Polskę (Warszawa), skąd zmienia kierunek na północno-wschodni, docierając aż do Leningradu i brzegów jeziora Ładoga. Już natomiast tylko historyczne znaczenie mają stanowiska na Litwie (Monsevičius 1995). W Polsce X. valga wymieniana jest zaledwie z 11 stanowisk. Najwcześniejsza informacja o jej występowaniu pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, kiedy odłowiono po raz pierwszy osobniki tego gatunku w Tuchli k. Jarosławia i włączono do zbiorów Lubicz-Niezabitowskiego (Banaszak 1979). W pierwszej połowie XX w. wykazana została w Kielcach (w roku 1924) i Zawierciu (1929) przez Isaaka, w Końskowoli k. Puław przez Noskiewicza (w 1926) (Banaszak 1979). Następnie wykazano ją w Krasnobrodzie (Kuntze, Noskiewicz 1938), Warszawie (Popov 1947) i Przemyślu (1950) (Krysiński 1957). W zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie znajduje się jeden okaz samicy z Opola Lubelskiego, złowiony w lipcu 1930 r. przez Nieniewskiego (inf. listowna M. Malcher). Kolejna informacja pochodzi dopiero z roku 1973 z Puław (Ruszkowski, Biliński, Kosior 1997), a następnie z Posadzy Zarszyńskiej k. Sanoka (1996) i Wetliny (1998) (Celary 1998b). | |
| Biotop/Siedlisko | Zasiedla obszary o charakterze stepowym, a także doliny rzeczne. | |
| Biologia | Zadrzechnia czarnoroga należy do pszczół wiosennych, pojawia się w maju i czerwcu. Samica zakłada 2-3 gniazda w spróchniałych pniach drzew, a nawet w drewnianych płotach i budynkach lub starych słupach telegraficznych, a także w szczelinach skalnych. W okolicach bezdrzewnych buduje je w ziemi (Kocourek 1989, Kuntze, Noskiewicz 1938, Popov 1950, Zahradnik 1985), w ścianach jarów i wąwozów. Najpierw wygryza w drewnie krótki poziomy tunel wejściowy, następnie drąży pionowy korytarz długości 15-30 cm. Przestrzeń lęgową dzieli na 10-15 komórek, z których każda ma wymiary 2 cm × 1,5 cm. Ścianki działowe komórek są utworzone z ubitych trocin. Jajo jest składane na wcześniej zgromadzonym pyłku. W drugiej połowie lipca i w sierpniu przeobrażone już owady opuszczają komórki lęgowe. Zimują w spróchniałych pniach drzew lub murach, nieraz po kilka osobników razem (Zahradnik 1985). Zadrzechnia czarnoroga oblatuje i zapyla 30 gatunków roślin kwiatowych z 13 rodzin. Najliczniej i najwierniej odwiedza kwiaty szałwi łąkowej Salvia pratensis, cieciorki pstrej Coronilla varia, śliwy tarniny Prunus spinosa i wiśni pospolitej Cerasus vulgaris (Ruszkowski, Biliński, Kosior 1997). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Niegdyś, np. na Podolu, X. valga była gatunkiem pospolitym (Kuntze, Noskiewicz 1938). Występowała nawet w osiedlach ludzkich. Jednak południowo-wschodnia część Polski zawsze wyznaczała północno-zachodni kraniec jej zasięgu geograficznego. Współcześnie znamy tylko pojedyncze i rozproszone stanowiska tej żądłówki, liczące prawdopodobnie od kilku do kilkunastu osobników poza zwartym jej zasięgiem występowania. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Gatunek zagrożony na obszarze Polski przez swą rzadkość. Dane o jego występowaniu wskazują, że należy tu do zanikających. Zagrożenia upatruje się w ubytku starych, próchniejących drzew, w zmniejszającej się liczbie drewnianych budynków, płotów, w zasypywaniu śmieciami wąwozów i jarów, jak też zanikaniu roślinności stepowej. Znajduje się w "czerwonej księdze" dawnego ZSRR (Borodin (ed.) 1984), uznany za wymarły w "czerwonej księdze" Litwy (Monsevičius 1992). | |
| Prognoza zmian populacji | W bieżącym stuleciu należy się liczyć z możliwością zaniku tej żądłowki na obszarze Polski. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Gatunek nie jest objęty w Polsce ochroną gatunkową, jedno z potwierdzonych stanowisk korzysta z ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Do rozważenia są działania ochronne, polegające na lokalnej restytucji gatunku obejmującej m.in. renaturalizację siedlisk rozwojowych. | |
| Summary | A disappearing species, connected with steppe-like habitat, noted at only 11 single localities in Poland, mainly in its south-eastern part. Most data and localities are only of historical importance. Polish localities lie beyond the continuous range of the species and are strongly endangered with extinction. The species is protected by law and its locality situated in the Bieszczady Mountains is protected in the Bieszczady National Park. | |
| Źródła informacji | Banaszak J. 1979. Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. II. Badania Fizjogr. Pol. Zach., C, 32: 59-68.  Borodin A.M. (ed.) 1984. Krasnaja kniga. T. I. Izd. "Lesnaja Promyslennost", Moskwa: 274-275. Celary W. 1998b. Nowe i rzadkie gatunki żądłówek (Hymenoptera: Aculeata) stwierdzone w południowej Polsce. Chrońmy przyr. ojcz. 54, 6: 105-110. Kocourek M. 1989. Apoidea. In: Enumeratio insectorum Bohemoslovakiae, Check List of Czechoslovak Insects III (Hymenoptera). Acta faun. entomol. Mus. Pragae 19: 173-184. Krysiński S. 1957. Uwagi o faunie żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) okolic Przemyśla. Pol. Pismo entomol. 26, 20: 303-309. Kuntze R., Noskiewicz J. 1938. Zarys zoogeografii polskiego Podola. Pr. Nauk. Wyd. TN, Dz. II, Lwów 4, 538 ss. Monsevičius V. 1992. Apoidea (Hymenoptera) In: Red Data Book of Lithuania. K. Balevičius et al. (eds.). Lietuvos Respublikos aplinkos apsaugos departementas, Vilnius: 142-150. Monsevičius V. 1995. A checklist of wild bee species (Hymenoptera, Apoidea) of Lithuania with data to their distribution and bionomics. New and rare for Lithuania insect species. Records and descriptions of 1994-1995. Inst. of Ecology, Lithuanian Entomol. Soc. (Vilnius): 7-14 Popov V.V. 1947. Zoogeografičeskij charakter palearktičeskich predstawitelej roda Xylocopa Latr. (Hymenoptera, Apoidea) i ich raspredelenie po melittofilnoj rastitelnosti. Izv. Akad. Nauk SSSR 1: 29-49. Popov V.V. 1950. Perepončatokrylyje. In: Źivotnyj mir. SSSR. Akad. nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 3 (zona stepiej): 214-267. Rasmont P., Ebmer P.A., Banaszak J., Zanden van der G. 1995. Hymenoptera Apoidea Gallica. Liste taxonomique des abeilles de France, de Belgique, de Suisse et du Grand Duché de Luxembourg. Bull. Soc. ent. France (Paris) 100: 1-98. Ruszkowski A., Biliński M., Kosior A. 1997. Rośliny pokarmowe i znaczenie gospodarcze mniej znanych gatunków pszczół porobnicowatych (Hymenoptera, Apoidea, Anthophoridae). W: Postępy apidologii w Polsce. T. Cierzniak (red.). WSP, Bydgoszcz: 239-258. Schwarz M., Gusenleitner F., Westrich P., Dathe H.H. 1996. Katalog der Bienen Österreichs, Deutschlands und der Schweiz (Hymenoptera, Apidae). Entomofauna. Zeitschr. Entomol., Suppl. 8: 1-398. Zahradnik J. 1985. Bienen, Wespen, Ameisen. Die Hautflügler Mitteleuropas. Kosmos, Frauck'sche Verlagshandlung, W. Keller Co., Stuttgart, 191 ss. | |
| Autor | Józef Banaszak | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
