powiększ

Notaris aethiops (Fabricius, 1792)
Brzeginia północna

Rodzina  Curculionidae  Ryjkowcowate
Rząd  Coleoptera  Chrząszcze
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Bardzo rzadki, zanikający w Europie Środkowej gatunek holarktyczny o rozmieszczeniu borealno-górskim. Notowany niegdyś w różnych częściach Polski, dziś jedynie na Helu. Nie objęty ochroną gatunkową.
   
Rozmieszczenie  Zasięg Notaris aethiops obejmuje głównie strefę borealną Ameryki Północnej, Europy i Azji, od Alaski na zachodzie po Kamczatkę na wschodzie. Na południe od 55 równoleżnika jest on, przynajmniej w Europie, bardzo rzadko spotykany. Występuje tu na nielicznych, rozproszonych, reliktowych stanowiskach. Część z nich znajduje się w nizinnych (zwykle przymorskich) regionach Francji, Danii, Niemiec, Polski i Rosji, natomiast inne - w obszarach górskich Polski, Węgier, Czech, Niemiec, Austrii, Szwajcarii i północnych Włoch. Większość notowań w Karpatach, Alpach i na przyległych średniogórzach jest stara i wymaga potwierdzenia. W naszym kraju występuje on współcześnie tylko na Helu, gdzie 1 okaz zebrano w 1978 r. (Kuśka 1985). Z tego regionu Polski znane są też wcześniejsze doniesienia (Bercio, Folwaczny 1979, Helm 1880, Timm 1915) datowane na koniec XIX i początek XX wieku. Poza tym był on wykazywany w latach 1845-1918 z okolic Zamościa (Tenenbaum 1918), z Krakowa (Rybiński 1903), Kłodzka (Schilling 1845), Ustronia (Kelch 1846) oraz z Tatr (Rybiński 1903). W materiałach kopalnych pochodzących z różnych okresów plejstocenu (zlodowacenie Odry - starszy dryas) i holocenu (okres preborealny i subatlantycki) N. aethiops jest reprezentowany na wielu stanowiskach rozmieszczonych od wybrzeża Bałtyku, po niskie położenia Karpat (Kuśka 1985).
   
Biotop/Siedlisko  Żyje w wilgotnych i chłodnych środowiskach otwartych, takich jak: brzegi zbiorników wodnych, bagna i torfowiska. Ze względu na rzadkość występowania liczba obserwacji jest niewielka i na pewno nie charakteryzują one w pełni preferencji siedliskowych tego gatunku.
   
Biologia  N. aethiops jest zbierany na różnych, bliżej ze sobą niespokrewnionych gatunkach roślin. Wymienia się tu: kosaćca żółtego Iris pseudacorus, turzycę zaostrzoną Carex gracilis i jeżogłówkę gałęzistą Sparganium erectum. Nie wiadomo jednak, czy są to rośliny żywicielskie omawianego ryjkowca. Jego cykl życiowy nie został dotychczas zbadany. Kilka obserwacji różnych autorów sugeruje, że prowadzi on nocny tryb życia.
   
Wielkość populacji w Polsce  Obecny stan liczebny populacji N. aethiops w Polsce należy ocenić jako bardzo niski. Za taką sugestią przemawia niewielka liczba stwierdzonych stanowisk (z których większość prawdopodobnie już nie istnieje) oraz fakt, że od roku 1918 do dziś udało znaleźć się tylko jeden okaz tego gatunku.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Postępujące od przełomu plejstocenu i holocenu kurczenie się zasięgu N. aethiops w Polsce ma prawdopodobnie swoje przyczyny w zmianach jego środowisk życiowych tego ryjkowca wywołanych generalnym ociepleniem klimatu. Przypuszczalnie wymagania ekologiczne tego gatunku nie harmonizują z obecnymi warunkami środowisk nadwodnych. Jest to ogólna hipoteza, która wymaga jednak udowodnienia. Nie można także wykluczyć, że zmiany obserwowane w ostatnich 150 latach mają podłoże antropogeniczne i wynikają np. ze zmiany stosunków wodnych, skażenia chemicznego wód itp.
   
Prognoza zmian populacji  N. aethiops jest niewątpliwie gatunkiem, który wycofuje się z Polski. Zanikanie jego stanowisk obejmowało początkowo głównie tereny leżące między pasem Pobrzeża Bałtyku a północną krawędzią gór. Jednak, wobec braku jakichkolwiek współczesnych znalezisk w Karpatach i Sudetach, należy przyjąć, że ustępuje on również z tego obszaru. W tej sytuacji trudno jest liczyć na samoistne odwrócenie kierunku zmian i progresję zasięgu.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie objęty w Polsce ochroną gatunkową, natomiast jedno z jego stanowisk stwierdzono na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. W Niemczech umieszczony na czerwonej liście jako gatunek zagrożony.
   
Proponowane sposoby ochrony  Przy nieznajomości przyczyn zanikania N. aethiops w Polsce, jedyną formą ochrony może być zabezpieczenie jego stanowisk przed zmianą obecnie panujących tam warunków siedliskowych. Utworzenie np. rezerwatu częściowego należy traktować jako pierwszy, nieodzowny krok w kierunku zachowania jego niszy ekologicznej. Dalsze działania są uzależnione od rozpoznania związków łączących ten gatunek z różnymi czynnikami jego środowiska życiowego.
   
Summary  Notaris aethiops has now in Poland only one documented locality (Hel); however, in the 19th century and at the beginning of the 20th century it was reported from several places in mountains (Tatra Mts., Beskidy Mts., Sudety Mts.), as well as in uplands and lowlands (Kraków, Roztocze, Baltic Coast). In Pleistocene and Oligocene fossil material it was noted at many localities. N. aethiops is a higrophilous species associated with aquatic, marshy and bog vegetation. It lives probably on different herbaceous plant species, as collected on Iris pseudacorus, Carex gracilis and Sparganium erectum. In Poland it shows a tendency to decline, which may be attributed to climatic changes and perhaps to changes in water conditions. It is possible to save its relict populations, protecting their localities in nature reserves.
   
Źródła informacji  Bercio H., Folwaczny B. 1979. Verzeichnis der Käfer Preussens. Verlag Parzeller & Co. Fulda, XXI + 369 ss.

Helm O. 1880. Bei Danzig gefangene Käfer. Schr. Naturf. Ges. Danzig 4: 56-57.

Kelch A. 1846. Grundlage zur Kenntniss der Käfer Oberschlesiens, insbesondere der Umgegend von Ratibor. W: Zu der öffentlichen Prüfung aller Klassen des Königlichen Gymnasiums zu Ratibor den 4. und 7. April, und mit dem mit Entlassung der Abiturienten verbundenen Redeac

Kuśka A. 1985. Subfosylne ryjkowce (Curculionidae, Coleoptera) z paleomeandrów w dolinie Warty koło Poznania. Fragm. faun. 29: 289-298.

Rybiński M. 1903. Chrząszcze nowe dla fauny galicyjskiej. Wykaz II. Spraw. Kom. Fizyogr. 37: 16-30.

Schilling S. 1845. Systematische Übersicht der in Schlesien und der Grafschaft Glatz gesammelten Rüsselkäfer mit gebrochenen Fühlern. Uebers. Arb. Veränd.Schles. Ges. Vaterld. Kult. (1844): 73-75.

Tenenbaum S. 1918. Dodatek do spisu chrząszczy z Ordynacyi Zamojskiej. Pam. Fizyogr. 25: 1-35.

Timm P. 1915. Einige bemerkenswerte Insektenfunde aus dem Kreise Neustadt. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver., Danzig, 37: 345-351.

   
Autor  Mieczysław Mazur
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009