powiększ

Boloria aquilonaris (Stichel, 1908)
Dostojka akwilonaris
Cranberry Fritillary

Rodzina  Nymphalidae  Rusałkowate
Rząd  Lepidoptera  Motyle
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Stenotopowy, tyrfobiontyczny gatunek, wymarły w wielu regionach Polski. Chroniony.
   
Rozmieszczenie  Geograficzny areał gatunku obejmuje północne obszary Palearktyki, od Europy Zachodniej po Syberię (Bink 1992). Uważany za relikt tundry (Krzywicki 1982). W całej Fennoskandii, Karelii i krajach nadbałtyckich lokalnie liczny, natomiast w zachodniej i środkowej Europie na izolowanych stanowiskach, np. w Masywie Centralnym, Ardenach, Badenii-Wirtembergii (Kudrna 2002, Mousson, Neve, Baguette 1999). Wykazany również został z nielicznych stanowisk w północnej i południowo-wschodniej części Polski (Pobrzeże Koszalińskie, Pojezierze Zachodniopomorskie, Poj. Wschodniopomorskie, Poj. Chełmińsko-Dobrzyńskie, Poj. Iławskie, Pojezierze Mazurskie, Poj. Litewskie, Nizina Północnopodlaska, Polesie Zachodnie, Kotlina Sandomierska, Beskidy Wschodnie, Obniżenie Orawsko-Podhalańskie) (Buszko 1997b). Dawniej występowanie dostojki akwilonaris udokumentowano także na Pobrzeżu Szczecińskim (Urbahn, Urbahn 1939), Pojezierzu Wielkopolskim (Romaniszyn, Schille 1929), w Sudetach Zachodnich i Nizinie Śląsko-Łużyckiej (Wolf 1927-44) oraz w okolicach Częstochowy (Krzywicki 1982), jednak stanowiska te od ponad 50 lat nie zostały potwierdzone.
   
Biotop/Siedlisko  W warunkach Europy Środkowej dostojka akwilonaris zasiedla zbiorowiska torfowisk mszarnych, reprezentujące związki Sphagnion magellanici i Rhynchosporion albae, na których występuje roślina żywicielska gąsienic - żurawina błotna Oxycoccus palustris. Postaci dorosłe są osiadłe, silnie przywiązane do siedlisk zajmowanych przez gąsienice, jednak penetrują także otoczenie torfowiska w poszukiwaniu roślin nektarodajnych, jako że torfowiska wysokie i przejściowe odznaczają się zwykle ich ubóstwem. Motyle są wybitnie heliofilne i unikają miejsc zacienionych (Oleksa 2003).
   
Biologia  Gąsienice żerują na żurawinie (Oleksa 2003), ale jako rośliny żywicielskie bywają wymieniane również modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia (Bink 1992) i fiołki Viola spp. (Krzywicki 1982, Romaniszyn, Schille 1929). Żer na fiołkach wydaje się mało prawdopodobny ze względu na brak ich na torfowiskach wysokich, jakkolwiek na torfowiskach przejściowych częsty jest fiołek błotny Viola palustris, na którym możliwe byłoby żerowanie gąsienic. Lot motyli przypada na okres od drugiej dekady czerwca do końca lipca, a niekiedy przedłuża się na pierwszą dekadę sierpnia.
   
Wielkość populacji w Polsce  Brak dostatecznych danych. Jak pokazują aktualnie prowadzone badania nad kilkunastoma populacjami lokalnymi z pogranicza Pojezierza Iławskiego i Olsztyńskiego (Oleksa 2003) wielkość populacji zasiedlającej torfowisko wahać może się w granicach od kilku do kilkuset osobników, przy czym liczebność populacji nie zależy w prostej linii od powierzchni torfowiska, toteż ekstrapolacja danych cząstkowych na większe obszary nie jest metodycznie uprawniona.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Gatunkowi temu najbardziej zagraża zanik siedlisk, spowodowany zmianami warunków hydrologicznych torfowisk i ich eksploatacją. Do spadku liczebności mogło się też przyczynić stosowanie insektycydów w ochronie obszarów leśnych w okresie gradacji fitofagów. Mniej znaczące jest zagrożenie ze strony kolekcjonerów, choć z całą pewnością może ono zmniejszać szanse przetrwania małych populacji.
   
Prognoza zmian populacji  Brak potwierdzenia wielu dawnych stanowisk tego gatunku, mimo nasilenia w ostatnich kilkunastu latach (1986-1995) badań nad rozmieszczeniem motyli dziennych w Polsce (Buszko 1997b), świadczy o jego zanikaniu, prawdopodobnie skorelowanym z postępującą degradacją torfowisk. Proces ten może powstrzymać rezerwatowa ochrona ekosystemów torfowiskowych.
   
Aktualne sposoby ochrony  Dostojka akwilonaris została objęta ochroną gatunkową w 2001 roku. Ponadto część jej stanowisk chroniona jest w ramach parków narodowych (Wigierski PN, Białowieski PN, Poleski PN, Bieszczadzki PN), parków krajobrazowych (np. Suwalski PK, Kaszubski PK) i rezerwatów przyrody (np. rez. przyrody "Gązwa" i "Borki").
   
Proponowane sposoby ochrony  Przede wszystkim należy zabezpieczyć w formie rezerwatowej podstawowe siedliska dostojki akwilonaris, czyli torfowiska mszarne z żurawiną, gdzie tylko gatunek ten jeszcze występuje. Wskazane jest zabezpieczenie nie tylko aktualnie istniejących stanowisk, ale również historycznych i potencjalnych.
   
Summary  The Cranberry Fritillary is a tyrphobiotic butterfly, inhabiting peat bogs with Oxycoccus palustris, which is a food plant of its larvae. In many parts of Europe, excluding Scandinavia and NE Europe, it has isolated localities; in Poland the species only occurs in the northern, north-eastern and south-eastern regions of the country and has become extinct in other parts of Poland. Boloria aquilonaris is threatened by loss of habitat. Development of the system of nature reserves is proposed for this species. B. aquilonaris has been protected by law since 2001.
   
Źródła informacji  Bink F.A. 1992. Ecologische Atlas van de Dagvlinders van Noordwest-Europa. Schuyt & Co. Haarlem, 512 pp.

Buszko J. 1997b. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) 1986-1995. Oficyna Wydawn. Turpress, Toruń, 170 ss.

Krzywicki M. 1982. Monografia motyli dziennych Polski Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera). Lublin, 364 ss., 168 map, 17 tabl., 4 tabele (msc.).

Kudrna O. 2002. The distribution Atlas of European Butterflies. Oedippus 20, 343 pp.

Mousson L., Neve G., Baguette M. 1999. Metapopulation structure and conservation of the cranberry fritillary Boloria aquilonaris (Lepidoptera, Nymphalidae) in Belgium. Biol. Conserv. 87: 285-293.

Oleksa A. 2003. Wymagania środowiskowe i struktura metapopulacji dostojki akwilonaris Boloria aquilonaris Stichel, 1908 na Pojezierzach Iławskim i Olsztyńskim. Rozprawa doktorska. Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, Toruń.

Romaniszyn J., Schille F. 1929. Fauna motyli Polski. I. Prace monogr. Kom. Fizjogr. 6: 1-552.

Urbahn E., Urbahn H. 1939. Die Schmetterlinge Pommerns mit einem vergleichenden Überblick über den Ostseeraum. Stt. Ent. Ztg., Stettin, 100: 185-826.

Wolf P. 1927-44. Die Großschmetterlinge Schlesiens. Teil 1-4, Auf Veranlassung des Vereins für schlesische Insektenkunde zu Breslau. Karl Vater, Breslau.

   
Autor  Andrzej Oleksa
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009