| |
| |
|
Formica lugubris Zetterstedt, 1838 | ||
| Rodzina | Formicidae Mrówkowate | |
| Rząd | Hymenoptera Błonkoskrzydłe | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Jeden z sześciu występujących w Polsce (na ogół trudno rozróżnialnych) gatunków tzw. rudych mrówek leśnych. Ogromna rola przyrodnicza i gospodarcza tych mrówek, w połączeniu z postępującym powszechnie spadkiem ich liczebności, jest powodem zainteresowania nimi organizacji ochroniarskich w wielu krajach, a także ekonomicznych i politycznych instytucji międzynarodowych. W Polsce występuje na nielicznych, rozproszonych stanowiskach; od niedawna jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą. | |
| Rozmieszczenie | Formica lugubris jest gatunkiem borealno-górskim, rozmieszczonym (podobnie jak F. aquilonia Yarrow, 1955) głównie w strefie lasów iglastych; występuje też w górskich lasach Europy Środkowej (Czechowski, Radchenko, Czechowska 2002). W Polsce znana jest zaledwie z trzech odległych od siebie stanowisk, stwierdzonych w drugiej połowie XX w.: Zieleńca w Górach Bystrzyckich (Sudety Zachodnie) (Stawarski 1966), Trzebieży k. Szczecina (Pobrzeże Bałtyku) (Dlussky, Pisarski 1971), nadleśnictwa Rytel w Borach Tucholskich (Pojezierze Pomorskie) (Mazur 1983). | |
| Biotop/Siedlisko | Podobnie jak większość rudych mrówek leśnych, F. lugubris jest oligotopem borów, a więc najintensywniej użytkowanych gospodarczo środowisk leśnych. | |
| Biologia | Jak wszystkie rude mrówki leśne, F. lugubris buduje gniazda z dużymi kopcami z dość grubego materiału roślinnego (igliwia, patyczków, cząstek żywicy itp.). Kolonie osiągają liczebność od kilkuset tysięcy do miliona osobników i występują w dwóch formach społecznych: monoginicznej (z jedną płodną królową) i poliginicznej (z wieloma królowymi). Kolonie poliginiczne, w wyniku podziałów, mogą tworzyć rozległe systemy polikaliczne (wielogniazdowe), kontrolujące ogromne połacie lasu. F. lugubris, jak inne rude mrówki leśne, jest tymczasowym pasożytem społecznym - zakładające nowe kolonie młode królowe przejmują mrowiska gatunków z podrodzaju Serviformica For. (przeważnie F. lemani Bondroit, 1917), eliminując z nich prawowite królowe i podporządkowując sobie osierocone robotnice. Wszystkie rude mrówki leśne, a zwłaszcza gatunki z grupy Formica rufa, do której należy F. lugubris, są - ze względu na dużą liczebność kolonii - bardzo efektywnymi niewyspecjalizowanymi drapieżcami, żerującymi we wszystkich piętrach lasu. Dzięki temu są nieodzownym czynnikiem homeostazy ekosystemów leśnych. Pokarm zwierzęcy (białkowy) jest niezbędny dla rozrodu królowych i rozwoju larw. Pokarmem energetycznym robotnic jest spadź, pozyskiwana w ogromnych ilościach od mszyc z koron drzew. Konsekwencją postępującego regresu rudych mrówek są lasy, których stadium klimaksowemu nie odpowiada właściwe mu stadium zoocenozy. Skutkiem tego jest osłabienie zdolności samoregulacyjnych całego ekosystemu. W Sudetach liczne kolonie F. lugubris (i F. aquilonia Yarrow, 1955) wykryto na torfowisku wysokim pod Zieleńcem, gdzie gniazdowały w miejscach stosunkowo suchych pod sosnami i pośród kosodrzewiny; kopce miały średnicę 0,5 m i wysokość 1 m (zapewne wraz z częściami pogrążonymi w torfie) (Stawarski 1966). Doniesienie z Pobrzeża Bałtyku nie zawiera żadnych konkretów (Dlussky, Pisarski 1971). W Borach Tucholskich F. lugubris stwierdzono w borze sosnowym świeżym; stanowisko wykazano tylko na podstawie robotnic schwytanych do pułapek (Mazur 1983). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Pojedyncze mrowiska, co najwyżej niewielkie kolonie polikaliczne, rozproszone po całym kraju, zwłaszcza na północy i w górach. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Podstawowym powodem regresu populacji rudych mrówek leśnych jest intensyfikacja gospodarki leśnej - skutkująca ogólnym odmłodzeniem drzewostanów - i zręby zupełne. Rude mrówki leśne, zgodnie z ich biologią, wkraczają do lasów w końcowej fazie sukcesji by, potencjalnie, już trwale w nich pozostać. Usunięte z danego obszaru wraz z lasem mają szansę (coraz częściej już tylko teoretyczną) pojawić się tam ponownie, dopiero gdy odnowiony drzewostan znów osiąga wiek rębny (Pisarski, Czechowski 1994). W przypadku gatunku tak rzadkiego w Polsce jak F. lugubris (i F. aquilonia) może to łatwo doprowadzić do jego całkowitego zaniku. Duży udział w wyniszczaniu mrówek mają też opryski chemiczne przeciwko szkodnikom leśnym, oddziałujące na mrówki bezpośrednio i poprzez zatruty pokarm. Rude mrówki leśne są ponadto wrażliwe na skażenia przemysłowe, o czym świadczy szczególnie drastyczny spadek ich liczebności na Śląsku (Podkówka 1984, Szczepański, Podkówka 1983). Duże straty przynosi też niszczenie gniazd przez zbieraczy poczwarek mrówek (suszone służą jako karma dla ryb akwariowych). Niepokojące jest również rosnące zainteresowanie tymi mrówkami firm farmaceutycznych produkujących leki homeopatyczne (Banaszak i in. 2000). | |
| Prognoza zmian populacji | Przewiduje się dalszy regres w razie niepodjęcia radykalnych sposobów ochrony wszystkich rudych mrówek leśnych na obszarze całego kraju. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Stanowisko F. lugubris pod Zieleńcem najprawdopodobniej znajduje się na obszarze obecnego rezerwatu torfowiskowego "Topieliska". Rude mrówki leśne nie podlegają w Polsce ochronie gatunkowej; w dotychczasowym Rozporządzeniu w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 1995, nr 13, poz. 61) istnieje jedynie pusty (bo odnoszący się do listy gatunków chronionych, wśród których nie ma mrówek) zapis zabraniający "niszczenia mrowisk w lasach". Instrukcja Ochrony Lasu (Instrukcja Ochrony Lasu 1999) nakłada na jednostki terenowe Lasów Państwowych obowiązek okresowych (co 5 lat) inwentaryzacji kopców rudych mrówek leśnych; zobowiązuje też do "działań stwarzających lub poprawiających warunki egzystencji w środowisku leśnym mrówek...", co w praktyce sprowadza się co najwyżej do (nie wszędzie potrzebnego) grodzenia mrowisk. Poszczególne gatunki rudych mrówek leśnych są trudno rozróżnialne i dlatego zwykle są ujmowane zbiorczo. W Szwajcarii podlegają ochronie prawnej, w wielu innych krajach (m. in. w Niemczech, Belgii i Luksemburgu) figurują na "czerwonych listach" (Day 1991, Seifert 1996); na ogólnoeuropejską "Czerwoną Listę ECE" (Economic Commission for Europe 1991) i do światowej "Czerwonej Księgi IUCN" (Wells, Pyle, Collins 1984) są wpisane jako narażone na wyginięcie. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Wskazane jest objęcie wszystkich rudych mrówek leśnych ochroną gatunkową, a do Instrukcji Ochrony Lasu winny być wprowadzone szczegółowe wytyczne, ograniczające prace rębne w bezpośredniej bliskości dużych kolonii. Do okresowych inwentaryzacji kopców w lasach należy zobowiązać także administracje parków narodowych. Z rejestrowanych mrowisk winny być pobierane próby, przekazywane następnie do oznaczenia specjalistom; zapewni to możliwość monitorowania krajowych zasobów poszczególnych gatunków, a zarazem pozwoli wykryć ewentualne nowe stanowiska form rzadkich. Miejsca o wyjątkowo dużym zagęszczeniu okazałych gniazd rudych mrówek leśnych w ogóle i stanowiska stosunkowo licznego występowania F. lugubris (i F. aquilonia) powinny zostać objęte ochroną rezerwatową, jako ośrodki dyspersji osobników płciowych. | |
| Summary | Formica lugubris is a boreal-mountain oligotope species, associated with coniferous forests. As all red forest ants, it is a temporary social parasite of ants from the subgenus Serviformica. In Poland there are known three isolated localities of this species: Zieleniec in Góry Bystrzyckie Mts. (Western Sudetes), the Kampinos Forest (Mazowsze Lowland) and the Augustów Forest (Masurian Lakes), all discovered in the later part of the 20th century. The main threat to the species is intense forest management. It is postulated to extend legal protection to all species of red forest ants, take under protection places of their particularly numerous occurrences and to introduce regulations restricting logging activity in areas with large ant colonies. | |
| Źródła informacji | Banaszak J., Czechowska W., Czechowski W., Garbarczyk H., Sawoniewicz J., Wiśniowski B. 2000. Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). W: Ochrona owadów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską. Wiad. entomol. 18, Supl. 2: 177-211  Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. 2002. The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warsaw: 200 + 1 pp. Day M.C. 1991. Towards the conservation of aculeate Hymenoptera in Europe. Nature and Environment Series, No. 51, Council of Europe Press, Strasbourg, 33 pp. Dlussky G.M., Pisarski B. 1971. Rewizja polskich gatunków mrówek (Hymenoptera, Formicidae) z rodzaju Formica L. Fragm. faun. 16: 145-224. Economic Commission for Europe 1991. European red list of globally threatened animals and plants and recommendations on its application as adopted by the Economic Commission for Europe at its forty-sixth session (1991) by decision D (46). United Nations, New York, 154 pp. Instrukcja Ochrony Lasu. 1999. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa, cz. I, 48 + 47 ss. Mazur S. 1983. Mrówki borów sosnowych Polski. Rozprawy Naukowe i Monografie, 25, Wydawn. SGGW-AR, Warszawa, 71 ss. Pisarski B., Czechowski W. 1994. Ways to reproductive success of wood ant queens. Memorabilia zool. 48: 181-186. Podkówka T. 1984. Trial of restitution of Formica polyctena Först. within the Upper Silesian Industrial Area. In: IIIrd Symposium on the Protection of Forest Ecosystems. SGGW-AR, Warszawa: 47-50. Seifert B. 1996. Ameisen: beobachten, bestimmen. Naturbuch Verlag, Augsburg, 352 ss. Stawarski I. 1966. Typy gniazd mrówek i ich związki z siedliskiem na terenach południowej Polski. Zesz. Przyr. OTPN 6: 93-157. Szczepański W., Podkówka T. 1983. Inwentaryzacja mrowisk z grupy Formica rufa na obszarze Leśnego Pasa Ochronnego GOP. Sylwan 127: 35-43. Wells S.M., Pyle R.M., Collins N.M. 1984. The IUCN Invertebrate Red Data Book. IUCN, Gland, 632 pp. | |
| Autor | Wojciech Czechowski, Wiesława Czechowska & Aleksandr Radchenko | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
