| |
| |
|
Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) | ||
| Rodzina | Coenagrionidae Łątkowate | |
| Rząd | Odonata Ważki | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Bardzo rzadki gatunek eurazjatycki, ginący w dużej części zasięgu. Umieszczony na czerwonych listach wielu państw i regionów, w kilku przypadkach już jako gatunek wygasły. W Polsce występuje jako relikt, głównie w zbiorowiskach turzycowych na obrzeżach zbiorników dystroficznych i torfowiskach sfagnowych; objęty jest ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek wykazywany od północnych Włoch, Austrii i północnej Rumunii po południową Szwecję i Finlandię oraz od Szwajcarii, Belgii i Holandii po Japonię. Obecnie na większości wcześniej zasiedlonych obszarów zachodniej, środkowej i północnej Europy N. speciosa już nie występuje (względnie od dawna jej nie obserwowano), a na pozostałych jest ograniczona do pojedynczych, silnie rozproszonych stanowisk i ich niewielkich grup (Bernard 1998, Bernard, Wildermuth (w druku)). W Polsce stwierdzano ją dotąd najczęściej w północnej części kraju, rzadziej w części wschodniej, Wielkopolsce i na Górnym Śląsku, a bardzo rzadko na Dolnym Śląsku, w sumie na 58 stanowiskach, z tego na 33 w latach 1976-2004 (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku), Buczyński 2001, 2003c, mat. niepubl., Daraż B. - mat. niepubl., Gawroński (w druku), Jödicke 1999, Lewandowski 2000, mat. niepubl., Łabędzki 2001, Szymański J. - mat. niepubl.). Przy tym zasięg N. speciosa wydaje się obecnie ograniczony już tylko do północnej i wschodniej części kraju; iglica najprawdopodobniej nie występuje już w Wielkopolsce i na Śląsku (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku)). | |
| Biotop/Siedlisko | Gatunek wybitnie stenotopowy, w Polsce związany z roślinnością turzycową, najczęściej z pograniczem pła torfowcowego i lustra wody na obrzeżu małych zbiorników dystroficznych (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku), Buczyński 2001); rzadziej natomiast stwierdzany na silnie uwodnionych fragmentach torfowisk sfagnowych bez wyodrębnionych zbiorników (Bernard (w druku), Buczyński 2001, Gawroński (w druku)). Najczęściej znajdowany w obrębie formacji z dominującym lub dużym udziałem turzycy bagiennej Carex limosa lub/i turzycy nitkowatej C. lasiocarpa (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku), Buczyński 2001), rzadziej turzycy dzióbkowatej C. rostrata (Buczyński 2001, Buczyński, Staniec 1998, Daraż B. - mat. niepubl., Jödicke 1999). | |
| Biologia | Cykl rozwojowy roczny (Schmidt, Sternberg 1999). Larwy bytują w bardzo płytkich (do głębokości 30 cm), słabo zmineralizowanych, kwaśnych (pH 3,8-6,5) wodach o niskiej żyzności, wśród podwodnych i rozkładających się części turzyc oraz roślinności zanurzonej (Sphagnum, inne mchy, Utricularia) (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku), Schmidt, Sternberg 1999). Imagines obserwowano w Polsce między połową maja i połową sierpnia, lokalnie lot trwa prawdopodobnie do początku września (Bernard 1998, Bernard (w druku)). Przebywają one w miejscach porośniętych turzycami, które niechętnie opuszczają. Jaja składane są w butwiejące, miękkie liście lub źdźbła turzyc (Schiess 1973, Schmidt, Sternberg 1999). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Obecną liczbę stanowisk można oszacować na ok. 40. Stanowiska lub ich niewielkie grupy są bardzo rozproszone i zróżnicowane pod względem liczebności ważek. Izolację wzmaga silne przywiązanie imagines do konkretnych miejsc i ich mała mobilność (Bernard 1998, Bernard, Wildermuth (w druku)). | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Wysokie zagrożenie gatunku spowodowane jest zmianami zachodzącymi w jego siedliskach. Należą do nich: a) okresowe podsychanie i stopniowe wysychanie obszarów torfowiskowych wskutek okresowych suszy i obniżania się poziomu wód gruntowych, b) zarastanie lustra wody przez pło torfowcowe, c) zmiany w składzie gatunkowym i strukturze roślinności związane z lądowieniem obszarów torfowiskowych oraz ze wzrostem żyzności wód (który może być wynikiem np. wylesienia otoczenia zbiorników). Tego rodzaju zmiany nasiliły się zdecydowanie w ostatnich kilku dziesięcioleciach. Ogromna większość obecnie istniejących zbiorników dystroficznych i torfowisk w Polsce nie spełnia już wymagań gatunku i nie jest przez niego zasiedlona. | |
| Prognoza zmian populacji | Liczba stanowisk będzie malała, w pierwszej kolejności zanikną stanowiska pojedyncze. Przy utrzymaniu się obecnych tendencji do degradacji i lądowienia obszarów torfowiskowych gatunkowi zagraża wyginięcie w Polsce w ciągu kilkudziesięciu lat. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Gatunek jest prawnie chroniony w Polsce. Dziesięć spośród znalezionych w ostatnim ćwierćwieczu stanowisk znajduje się na obszarach chronionych o wysokiej randze - w dwóch parkach narodowych (Drawieński, Poleski) i siedmiu rezerwatach przyrody; kilka dalszych - w parkach krajobrazowych (Bernard 1998, Bernard (w druku), Bernard, Wildermuth (w druku), Buczyński 2001, mat. niepubl., Daraż B. - mat. niepubl., Gawroński (w druku), Łabędzki 2001, Szymański J. - mat. niepubl.). Wszystkie stanowiska gatunku podlegają całorocznej ochronie strefowej. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Niezbędne jest utworzenie kilku dalszych rezerwatów w celu ochrony siedlisk gatunku, m.in. w rejonie wsi Porost koło Bobolic, we Wdzydzkim Parku Krajobrazowym oraz we wschodniej Polsce. Dla wszystkich stanowisk należy zapewnić nienaruszalną otulinę leśną. Wskazany jest monitoring lokalnych populacji w odstępach 2-3-letnich (wielkość populacji, stan siedliska). Celowe wydaje się także rozważenie możliwości (re)introdukcji gatunku na kilku stanowiskach. | |
| Summary | Nehalennia speciosa is a strongly stenotopic species, in Poland related to sedge (Carex) beds, frequently in a border zone between Sphagnum mats and water in small dystrophic (humic) pools and lakes, rarely in flooded parts of Sphagnum bogs (without pools). The crucial factor is the abundant presence of Carex limosa and/or Carex lasiocarpa (rarely C. rostrata) overgrowing shallow waters. Typical of this habitat is low trophy, low conductivity and fairly low pH (Bernard 1998, Bernard (in print), Bernard, Wildermuth (in print), Buczyński 2001, Buczyński, Staniec 1998, Daraż B. - unpubl. data, Jödicke 1999). N. speciosa was recorded at 58 localities, mainly in N Poland, also in the East and in the Wielkopolska and Upper Silesia regions, very rarely in Lower Silesia (Bernard 1998, Bernard (in print), Bernard, Wildermuth (in print), Buczyński 2001, 2003, unpubl. data., Daraż B. - unpubl. data, Gawroński (in print), Jödicke 1999, Łabędzki 2001, Szymański J. - unpubl. data). N. speciosa was recorded at 53 localities, mainly in northern Poland, also in the east and in the Wielkopolska and Upper Silesia regions, very rarely in Lower Silesia. In the years 1976-2003 28 localities were found. The species seems to be restricted now to the north and east of the country. Its localities or their small groups are strongly dispersed and isolated. The gradual decline of the species has been observed in Poland (as in a great part of the range) as the result of changes in habitats: a) drying out of Sphagnum bogs, b) changes in the species composition and structure of vegetation caused by both this process and an increase in water trophy, c) overgrowing of pools by Sphagnum mats. The species is protected by law in Poland. Of its existing localities, only 8 are in national parks and reserves, therefore more reserves are needed. Buffer forest zones around all localities should be preserved. (Re) introduction of the species into some places is worth considering. | |
| Źródła informacji | Bernard R. (w druku). New data on the occurrence of Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) in Poland (Odonata: Coenagrionidae). Opusc. zool. flumin.  Bernard R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i ekologii Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra" 2: 67-93. Bernard R., Wildermuth H. (w druku). Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) in Europe - a case of a vanishing relict (Zygoptera: Coenagrionidae). Odonatologica 34, 3. Buczyński P. 2001. Ważki (Insecta: Odonata) torfowisk wysokich i przejściowych środkowo-wschodniej Polski. Praca doktorska, UMCS, Lublin: 177 ss. Buczyński P. 2003c. Nowe stanowiska pijawki lekarskiej, Hirudo medicinalis. Chrońmy przyr. ojcz. 59, 3: 86-87. Buczyński P., Staniec B. 1998. Waloryzacja godnego ochrony torfowiska Krugłe Bagno (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie) w oparciu o wybrane elementy jego fauny. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra" 2: 95-107. Gawroński A. (w druku). Nowe stanowiska iglicy małej Nehalennia speciosa (Odonata: Coenagrionidae) w północnej Polsce. Przegl. przyr. Jödicke R. 1999. Libellenbeobachtungen in Podlasie, Nordost-Polen. Libellula 18, 1/2: 31-48. Lewandowski K. 2000. Ważki (Odonata) drobnych zbiorników wodnych. W: XVIII Zjazd Hydrobiologów Polskich "Szacunek dla wody", Białystok, 4-8 IX 2000, Materiały zjazdowe: 151-152. Łabędzki A. 2001. Odonata - ważki. W: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. J.M. Gutowski, B. Jaroszewicz (red.), Inst. Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 88-91. Schiess H. 1973. Beitrag zur Kenntnis der Biologie von Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) (Zygoptera: Coenagrionidae). Odonatologica 2, 1: 33-37. Schmidt B., Sternberg K. 1999. Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) Zwerglibelle. In: Die Libellen Baden-Württembergs, Band 1: Allgemeiner Teil, Kleinlibellen (Zygoptera). K. Sternberg, R. Buchwald (eds.); Ulmer, Stuttgart: 358-368. | |
| Autor | Rafał Bernard | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
