| |
| |
|
Hirudo medicinalis Linnaeus, 1758 | ||
| Rodzina | Hirudinidae | |
| Rząd | Arhynchobdellida | |
| Gromada | Hirudinea Pijawki | |
| Typ | Annelida Pierścienice | |
| Status | Z wyjątkiem terenów górzystych szeroko rozprzestrzeniona w Polsce, lecz na ogół nie jest liczna. Zasiedla zbiorniki wód stojących i niewielkie, wolno płynące cieki. Wiele jej stanowisk zanikło lub nie zostało potwierdzonych. Prawnie chroniona od 1995 r. | |
| Rozmieszczenie | Już kilka wieków przed Chrystusem rozpoczęto praktykę wykorzystywania pijawki lekarskiej do celów medycznych. Poznanie pierwotnego rozmieszczenia gatunku jest utrudnione, gdyż zwierzęta te wielokrotnie w czasach historycznych podlegały eksportowi i importowi, a populacje ich bywały nadmiernie eksploatowane. Gatunek palearktyczny; notowany był niemal w całej Europie oraz na śródziemnomorskich, wschodnich obszarach Afryki i Azji. Nie znaleziono go jedynie w północnych rejonach Skandynawii i na Islandii. Ponadto spotykano tę pijawkę na Kaukazie, w Środkowej Azji i bardzo rzadko w południowo-zachodniej Syberii (Lukin 1976). W Polsce pijawka lekarska nie występuje w Karpatach i Sudetach; w pozostałej części kraju dość liczne stanowiska rozmieszczone są nierównomiernie, co wynika nie tylko ze specyficznych wymagań środowiskowych gatunku, ale i z braku badań w niektórych rejonach. | |
| Biotop/Siedlisko | Pijawki lekarskie żyją w różnego typu drobnych zbiornikach wód stojących: stawach, torfiankach, gliniankach, jeziorach i starorzeczach, położonych zarówno pośród terenów uprawnych, jak i wśród lasów. Spotykane są również w niewielkich ciekach: rowach melioracyjnych i małych rzekach. Sprzyjającymi warunkami dla występowania tej pijawki są: obecność żab, odwiedzanie zbiorników przez ssaki oraz naturalne, zarośnięte obrzeża, stwarzające warunki do złożenia kokonów. Jest to gatunek ciepłolubny, dobrze znosi pogorszenie warunków tlenowych w zbiorniku. | |
| Biologia | Rozwój pijawki lekarskiej przebiega bez przeobrażenia. Jaja składane są do elipsoidalnych kokonów, o wymiarach około 25 mm i 17 mm; liczba jaj w kokonie może dochodzić do 30. Kokony pozostawiane są w wilgotnych miejscach na brzegu, poza lustrem wody. W warunkach naturalnych są one składane raz w roku (4-5 za jednym razem) (Lukin 1976), w naszym klimacie w sierpniu i wrześniu (Pawłowski 1936). Rozwój embrionów w kokonie trwa w zależności od temperatury 30-45 dni. Pijawka lekarska jest gatunkiem krwiopijnym. Młode osobniki pasożytują głównie na płazach bezogoniastych i traszkach. Dorosłe atakują przede wszystkim bydło domowe, konie, płazy (ropucha szara Bufo bufo, żaba wodna Rana esculenta, żaba trawna R. temporaria), a w sprzyjających okolicznościach także człowieka. Inne zaobserwowane zwierzęta żywicielskie to karp Cyprinus carpio, karaś Carassius auratus, czapla nadobna Egretta garzetta, królik Oryctolagus cuniculus (Pawłowski 1968). W warunkach doświadczalnych pijawki lekarskie przysysały się do przedstawicieli wszystkich gromad kręgowców, a nawet niektórych bezkręgowców, ale efektywność żywienia mierzona przyrostem wagi była różna, często nieznaczna. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Oszacowanie wielkości populacji Hirudo medicinalis w Polsce jest trudne. Gromadzone przez różnych badaczy materiały rzadko miały charakter ilościowy lub zbliżony do ilościowego. Podejmując próby oceny liczebności populacji należy także wziąć pod uwagę, że jest to gatunek, którego liczebność ulega bardzo znacznym, nieprzewidywalnym i trudnym do wytłumaczenia wahaniom w poszczególnych latach badań (Buczyński P. 2003c, Jażdżewska T., Wiedeńska J. - mat. niepubl.). Do 1975 roku wykazanych zostało około 120 stanowisk występowania pijawki lekarskiej w Polsce (7 i publikacje do 1975 roku). Po 1976 roku, na podstawie opublikowanych danych i badań niepublikowanych, stwierdzono jej obecność na około 50 stanowiskach. Zaledwie w kilku miejscach liczebność populacji tego gatunku była znaczna (Buczyński 2003c, Hajduk 1979). Natomiast interesujące jest, że szczególnie w trzech rejonach intensywnych badań - na Pojezierzu Myśliborskim, Pojezierzu Lubuskim oraz w dorzeczu górnej Narwi - uzyskano wiele potwierdzeń występowania pijawki lekarskiej, co by znaczyło, że choć przy małej liczebności i znacznym rozproszeniu, populacja gatunku na tych terenach utrzymuje się stale. Nowych danych o znalezieniu - zwykle pojedynczych osobników - w pozostałej części zasięgu jest niewiele. Na podstawie zgromadzonych informacji można zatem sądzić, że nawet przy degradacji części odnotowanych stanowisk, H. medicinalis odnajduje sobie w ich bliższym lub dalszym sąsiedztwie miejsca do zasiedlenia, dzięki czemu utrzymuje się na dotychczas zajmowanym terytorium. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Zagrożenia H. medicinalis wynikają z jednej strony z jej przydatności dla człowieka, z drugiej zaś z powodu zaniku jej naturalnych środowisk życia. Od dawna wiadomo, że substancje produkowane przez pijawki lekarskie są przydatne w leczeniu niektórych chorób. Wykorzystanie pijawek w medycynie ma wielowiekową tradycję. Wiek XIX był okresem najintensywniejszego stosowania ich w leczeniu wielu rozmaitych chorób; spowodowało to ogromne zubożenie naturalnych populacji tego gatunku. Obecnie, dzięki postępom medycyny i farmakologii, pijawka lekarska prawie zupełnie straciła znaczenie terapeutyczne. Są jednak przypadki, kiedy lekarze wykorzystują jeszcze żywe pijawki, np. w chirurgii plastycznej, w leczeniu krwiaków i stanów zapalnych. Ponadto pojawiło się zapotrzebowanie na pijawki w przemyśle farmaceutycznym. Pod koniec ubiegłego wieku tysiące kilogramów pijawek zużyto do produkcji specyfików zawierających hirudynę. Na pijawkach lekarskich bywały testowane preparaty farmaceutyczne. Są one także używane do badań naukowych i w celach edukacyjnych na uczelniach i w instytutach naukowych (Minkin 1990, Wells, Coombes 1987). Wydaje się, że mimo postępu medycyny i postępu w przemyśle farmaceutycznym, zapotrzebowanie na pewne ilości pijawek lekarskich - trudno w tej chwili ocenić jakie - utrzyma się. Będą one więc, jak dotąd, poszukiwanym obiektem handlowym. Poważne zagrożenie dla tego gatunku stanowi intensyfikacja rolnictwa, nade wszystko melioracje. W efekcie osuszania znikają drobne zbiorniki, starorzecza, obszary bagienne, a więc miejsca najchętniej zasiedlane przez pijawkę lekarską. Prywatyzacja jezior i przygotowania przed wprowadzeniem do nich ryb także wiążą się ze zniszczeniem populacji pijawek lekarskich. Unowocześnienie hodowli bydła prowadzi do zaniechania pojenia krów i owiec w naturalnych zbiornikach, co uniemożliwia pijawkom kontakt z łatwo dostępnymi do niedawna gatunkami żywicielskimi. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Od 1995 roku pijawka lekarska jest w Polsce gatunkiem prawnie chronionym. Tym sposobem ograniczone zostały odłowy do celów handlowych. Jest to ważne m.in. z tego powodu, że wobec ochrony tego gatunku w wielu innych krajach, polskie zasoby nie będą mogły uzupełniać europejskiego zapotrzebowania. Trzeba też dodać, że w związku z niebezpiecznymi chorobami krwi, nie wolno stosować do leczenia żywych pijawek i wszelki drobny handel lokalny został zabroniony. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Powszechnie wiadomo, że ochrona gatunkowa, stosowana jako jedyna metoda ochrony, najczęściej bywa nieskuteczna. To także może dotyczyć pijawki lekarskiej. Pijawka ta, o specyficznych wymaganiach siedliskowych i troficznych, musi być bowiem chroniona razem z całymi, zasiedlanymi przez nią biocenozami. Spośród wszystkich form ochrony przyrody warunek ten najlepiej spełniają parki narodowe. Ale w przypadku H. medicinalis należy zwrócić uwagę na niedocenianą dotąd, jak się wydaje, rolę rezerwatów przyrody. Tworzenie rezerwatów faunistycznych dla ochrony pijawki lekarskiej, w rejonach kraju, gdzie najczęściej odnotowywana jest jej obecność i gdzie występują jeszcze naturalne torfianki, glinianki, starorzecza i gęsta sieć małych jezior i drobnych cieków, zagwarantowałoby przetrwanie tego gatunku. Z drugiej strony, ponieważ istnieją jeszcze uzasadnione okoliczności, w których pijawki lekarskie okazują się niezbędne, należy dążyć do tego, aby ich źródłem były kontrolowane hodowle. | |
| Summary | A Palearctic species, widely distributed in Poland, excluding the Carpathians and the Sudety Mts. It inhabits small stagnant water bodies, small ditches and slow streams running through cultivated fields and forests, often on marshy grounds. This external bloodsucking parasite of vertebrates and humans was for centuries used for medical purposes. At the turn of the 19th century it was strongly decimated in various European regions. In Poland, in the last 40 years scarce populations of this species were noted in rather numerous localities. This leech is endangered due to commercial collectorship and degradation of its natural habitats, as well as to reduced abundance of its hosts. | |
| Źródła informacji | Buczyński P. 2003c. Nowe stanowiska pijawki lekarskiej, Hirudo medicinalis. Chrońmy przyr. ojcz. 59, 3: 86-87.  Hajduk D. 1979. Nowe stanowiska Hirudo medicinalis L. w Polsce. Przegl. zool. 23, 4: 325-326. Lukin E.I. 1976. Fauna SSSR. Pijavki. T. 1, Izd. "Nauka", Leningrad, 484 pp. Minkin B.I. 1990. Leeches in Modern Medicine. Carolina Tips, 53, 2: 5-6 Pawłowski L.K. 1936. Pijawki (Hirudinea). Fauna słodkowodna Polski, Warszawa, 2: 1-176. Pawłowski L.K. 1968. Pijawki. Hirudinea. Katalog fauny Polski. XI. PWN, Warszawa, 3: 1-94. Wells S.M., Coombes W. 1987. The Status of and Trade in the Medicinal Leech. Traffic Bulletin, Wildlife Trade Monitoring Unit, IUCN, 8, 4: 64-69. | |
| Autor | Teresa Jażdżewska & Jolanta Wiedeńska | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
