| |
| |
|
Carabus clatratus Linnaeus, 1761 | ||
| Rodzina | Carabidae Biegaczowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Eurosyberyjski, niżowy, silnie stenotopowy gatunek higrofilny (bagienny i torfowiskowy) występujący w kilku podgatunkach (w Polsce forma nominatywna). Zagrożony w Środkowej Europie przez naturalne zanikanie optymalnych siedlisk, przyśpieszone zabiegami hydrotechnicznymi i agrotechnicznymi. Podlega ochronie gatunkowej. | |
| Rozmieszczenie | Areał gatunku rozciąga się od 10°W do 140°E i między 35°N a 69°N (Breuning 1932). Wyjściową populacją był syberyjski C. c. jansoni Kraatz, z której - w wyniku migracji oraz środkowo- i późnoplejstoceńskich dysjunkcji wydzieliły się w Europie dwie duże, refugialne subpopulacje: środkowoeuropejska C. c. clatratus Linnaeus, która występuje obecnie na północ od Dunaju (od dorzecza Renu do Dniepru) i bałkańsko-kaukaska C. c. stygius Ganglbauer. Ponowna ekspansja C. c. jansoni na zachód w późnym vistulianie i wczesnym holocenie objęła już tylko Europę Północną (Wyspy Brytyjskie, Hebrydy, Orkady, Fennoskandię), gdyż obszary położone bardziej na południe zostały wcześniej zajęte przez populacje refugialne. W zachodniej Palearktyce opisane są jeszcze dwie reliktowe formy lokalne o bardzo małych areałach (w południowej Francji, na Półwyspie Apenińskim i w Iranie), a na Dalekim Wschodzie (Kraj Przymorski, Korea, Japonia) występuje endemiczny podgatunek C. c. maacki Mor. (Breuning 1932). W Polsce w XIX wieku C. clatratus był notowany na wielu stanowiskach w niżowej części kraju, natomiast w wyżynnej części należał do rzadkości i występował głównie w kotlinach dużych rzek: Odry i Wisły. Świadczy o tym m.in. najstarsza publikowana informacja sprzed 170 lat (Stronczyński 1835): "Owad ten pospolitszy jest w północnej Polsce, jak w południowej, koło Warszawy bardzo go często natrafić można. W Krakowskiem rzadziej nierównie się znajduje, w Gallicyi za osobliwość jest uważany". Większość stanowisk stwierdzonych w naszym kraju do 1970 r. odnotowano w "Katalogu fauny Polski" (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1973) lub w archiwalnych materiałach niepublikowanych (Stobiecki S. - mat. niepubl.), natomiast informacje z ostatnich dekad są sporadyczne (Ruta R. - mat. niepubl., Sienkiewicz P. - mat. niepubl., Stobiecki S. - mat. niepubl.) i dotyczą niemal wyłącznie obszarów chronionych. Główną ostoją gatunku w Polsce jest obecnie Biebrzański Park Narodowy. | |
| Biotop/Siedlisko | Bagna, moczary i torfowiska (zwłaszcza niezadrzewione) oraz pobrzeża potoków i zbiorników wodnych w obszarach podmokłych (Lindroth 1945). W Biebrzańskim PN (Olejniczak 1998) C. clatratus preferuje (jako subdominant) strefę III usytuowaną pośrodku obszaru między rzeką a olszyną Alnetum boreale; strefa ta zajęta jest głównie przez kępy mszystego turzycowiska Caricetum paradoxae z turzycą nitkowatą Carex lasiocarpa, turzycą pospolitą C. nigra i wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium; w dwóch sąsiednich strefach: II (zanurzona roślinność bagienna zdominowana przez zbiorowisko Caricetum strictae) i IV (wilgotne zbiorowisko Caricetum diandre z bogatym zestawem mchów) C. clatratus jest recendentem. | |
| Biologia | W Skandynawii kulminacja pojawu dorosłych chrząszczy przypada na maj, larwy notowano w czerwcu i lipcu, młodą generację imagines z końcem czerwca; imago zimuje. Chrząszcze i ich larwy są aktywnymi drapieżnikami; w Danii i Niemczech obserwowano odżywianie się chrząszczy gąsienicami motyli (zwłaszcza sówek Noctuidae); notowano również polowanie w środowiskach podwodnych (Lindroth 1945). Część populacji jest uskrzydlona (w rodzaju Carabus należy to do rzadkości), co wyjaśnia łatwość i szybkie tempo migracji transkontynentalnych oraz wielki areał gatunku; udział osobników uskrzydlonych (są to najczęściej samice) dochodzi do połowy (Hoffmann 1925). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Najbardziej aktualne dane dotyczą Biebrzańskiego PN, niestety w cytowanym wyżej opracowaniu (Olejniczak 1998) brak liczb bezwzględnych. Z zestawień procentowych można wnosić, iż nadbiebrzańska populacja C. clatratus może liczyć kilkanaście tysięcy osobników i jest to obecnie największe skupisko tego gatunku w Polsce. Na każdym z pozostałych znanych mniejszych stanowisk może żyć po kilkaset osobników, a w bagiennych fragmentach Puszczy Białowieskiej - nawet kilka tysięcy. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Głównym zagrożeniem gatunku są prace melioracyjne prowadzone w pobliżu torfowisk, mokradeł, łęgów, olsów oraz innych terenów podmokłych, które drastycznie przyśpieszają naturalny zanik tych biotopów. | |
| Prognoza zmian populacji | Obserwowane zmiany klimatyczne mogą doprowadzić w ciągu najbliższego półwiecza do zaniku większości podmokłych biotopów Europy Środkowej. Tym samym omawiany gatunek stanie się jeszcze rzadszy niż obecnie. | |
| Aktualne sposoby ochrony | W Polsce prawnie chroniony (Dz.U. 1952, Dz.U. 2001, nr 130, poz. 1456); obecnie najważniejsze stanowiska leżą na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, a więc podlegają ochronie wraz z siedliskami, w których występują. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Utrzymać dotychczasowe, wzmóc ochronę terenów podmokłych i bagiennych. | |
| Summary | It is a declining species in Europe, connected with peatland and marshes. In Poland it is protected by law and most of current records come from protected areas. Its largest site is the Biebrzański National Park. Main threats are posed by drainage work in the surroundings of bogs, marshes, riverine forests, alder forests and other wetland areas, which drastically accelerates the shrinkage of its biotopes due to natural reasons. | |
| Źródła informacji | Breuning S. 1932. Monographie der Gattung Carabus L. Bestimmungs-Tabellen der europäischen Coleopteren. Troppau Heft, 104-110.  Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1973. Chrząszcze - Coleoptera, Biegaczowate - Carabidae, cz. 1. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 2: 1-233. Hoffmann A. 1925. Vertikale Verbreitung der Caraben und Erörterung über geflügelte Caraben. Ent. Anzeiger 5. Lindroth C.H. 1945. Die fennoskandischen Carabidae. Eine tiergeographische Studie. I. Spezieller Teil. Göteborg, 709 ss. Olejniczak I. 1998. The carabid communities of natural and drained peatlands in the Biebrza valley, NE Poland. Pol. J. Ecol. 46, 3: 243-260. Stronczyński K. 1835. Rozrywki Entomologiczne dla Młodzieży. Pisemko zawierające w sobie opisy pospolitszych owadów krajowych. I-IV. Warszawa. | |
| Autor | Jerzy Pawłowski | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
