| |
| |
|
Epaphius rivularis (Gyllenhal, 1810) | ||
| Rodzina | Carabidae Biegaczowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Eurosyberyjski higrofilny sfagnofil tajgowy, w Europie o zasięgu borealnym, z reliktowymi, zanikającymi stanowiskami na wyżynach Europy Środkowej. W Polsce zachował się jedynie w rejonach północno-wschodnich, w tym na niektórych terenach chronionych. Nie podlega ochronie gatunkowej. | |
| Rozmieszczenie | Znany areał gatunku rozciąga się między 0°10'W i ok. 110°E oraz między 48°30'N i 66°20'N, a obejmuje w zasięgu borealnym w Europie: Szkocję, Fennoskandię (do kręgu polarnego), wschodnie wybrzeża Morza Północnego i obszary nadbałtyckie oraz Karelię, a na Syberii okolice Bajkału (jedyne dotychczas znane stanowisko w Azji) (Lindroth 1945, Pawłowski 1986). Reliktowe, izolowane stanowiska wyżynne w Europie Środkowej zostały stwierdzone na średniogórzach niemieckich i czeskich oraz na Dolnym Śląsku (okolice Legnicy) (Horion 1941, Hůrka 1996, Kolbe 1897); wątpliwe były XIX-wieczne stanowiska słowackie w Karpatach (Mała Fatra, Tatry) (Hůrka 1996). Na obecnym terytorium Polski znamy wiele stanowisk subfosylnych z plejstocenu i holocenu (Pawłowski 1986). W XIX w. stwierdzono E. rivularis w okolicach Gdańska (Schaum 1859) i na Warmii (Lentz 1879); stanowiska te nie przetrwały I wojny światowej. Stanowisko dolnośląskie (Pątnówek k. Legnicy) znane było od schyłku XIX w. (Kolbe 1897), a w pierwszych dekadach XX wieku odławiano tam E. rivularis dość regularnie aż do 1938 r. (Horion 1941, Pawłowski 1975). Po II wojnie światowej stanowisko to uległo zniszczeniu w wyniku melioracji i likwidacji zadrzewień. Aktualnie jedynymi znanymi stanowiskami w Polsce są: Czerwony Bór w Puszczy Rominckiej (Pawłowski 1986, mat. niepubl.), Wigierski Park Narodowy (Wojas 1991) oraz Puszcza Białowieska (Aleksandrovich, Wojas 2001). | |
| Biotop/Siedlisko | E. rivularis jest gatunkiem silnie stenotopowym związanym najbardziej z formacją podmokłej, zatorfionej tajgi lub ze środowiskami do niej zbliżonymi. W Puszczy Rominckiej omawiany gatunek żyje w chłodnych, podmokłych i zatorfionych świerczynach z olchą, nad Wigrami w krzewiastej olszynie na brzegu jeziora (Wojas 1991), a w Puszczy Białowieskiej był stwierdzony w olsie z okresowym strumieniem i w łęgu (Aleksandrovich, Wojas 2001). | |
| Biologia | W Szwecji kulminacja pojawu dorosłych chrząszczy przypada na czerwiec i lipiec, a młode chrząszcze były spotykane w czerwcu (Lindroth (ed.) 1960), natomiast nad Wigrami w drugiej połowie maja (Wojas 1991). W badanych subpopulacjach szwedzkich i fińskich stwierdzono obok przeważających osobników krótkoskrzydłych także długoskrzydłe, co świadczy o możliwości dokonywania przelotów migracyjnych (Lindroth (ed.) 1960). Tamże obserwowano osobniki polujące na skoczogonki, prawdopodobnie z rodzaju Lepidocyrtus. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Teoretycznie borealne subpopulacje polskie można by szacować łącznie na kilkanaście tysięcy osobników zamieszkujących izolowane stanowiska, rozrzucone na sporej przestrzeni, a więc z utrudnioną wymianą genetyczną. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Dość dobre rozpoznanie wymagań gatunku i genezy jego rozprzestrzeniania w Europie pozwala twierdzić, iż głównymi przyczynami zmniejszającego się areału były zmiany klimatyczne w holocenie powodujące regresję wielkich torfowisk oraz późniejsze zmiany cywilizacyjne. E. rivularis nie jest typowym sfagnofilem - jego stenotopowe wymagania są bardziej ekstremalne, gdyż jest gatunkiem leśnym. W miarę rozwoju cywilizacji w przeludnionej Europie Środkowej - gospodarce ludzkiej stały się potrzebne także niewielkie powierzchnie zajmowane przez podmokłe drzewostany. Były one osuszane i zamieniane w inne uprawy lub nawet urbanizowane. Generalnym zagrożeniem w XX wieku było obniżanie się poziomu wód gruntowych, związane z deficytem wodnym i pogłębiane zabiegami hydrotechnicznymi ukierunkowanymi na odwodnienie pól uprawnych i łąk (melioracje) oraz szybszy spływ mas wodnych przy kulminacjach opadowych. | |
| Prognoza zmian populacji | Obecne reliktowe stanowiska wyżynne skazane są raczej na zagładę, natomiast areał borealny przetrwa dłużej, lecz zmniejszać się będzie permanentnie. Jego południowa rubież przesuwać się będzie jeszcze bardziej na północ, a same stanowiska staną się grupą izolowanych genetycznie wysp o zmniejszającej się powierzchni. | |
| Aktualne sposoby ochrony | E. rivularis nie podlega w Polsce ochronie gatunkowej, jednak z czterech znanych aktualnie polskich stanowisk jedno znajduje się na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego, drugie w uroczysku Czerwony Bór w Puszczy Rominckiej (w pobliżu dwóch rezerwatów, w których zapewne także występuje), a pozostałe dwa w otulinie Białowieskiego Parku Narodowego. Potencjalne miejsca występowania omawianego gatunku zostały w dużym stopniu objęte ochroną obszarową; są to (Parki Narodowe: Białowieski, Biebrzański, Narwiański, Wigierski, oraz kilkanaście rezerwatów w Puszczach: Piskiej, Boreckiej, Rominckiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Proces recesji siedlisk E. rivularis może być wyhamowany w parkach narodowych i rezerwatach. Wskazane jest wprowadzenie (i konsekwentne egzekwowanie) zakazu dokonywania jakichkolwiek robót ziemnych w obszarze do 2 km od podmokłych drzewostanów opisywanego wyżej typu. Należy dokonać inwentaryzacji podmokłych drzewostanów północno-wschodniej Polski nie posiadających jeszcze statusu rezerwatów i objąć je ochroną, np. jako tzw. użytki ekologiczne. | |
| Summary | Epaphius rivularis is a quickly disappearing species in the uplands of Central Europe, and in the boreal zone its range is rapidly shrinking due to natural, accelerated by human activity, changes in the environment, resulting in drying up of wetland areas and marshy forests which are typical habitats of this species. A few current localities of the species are situated in the north-eastern regions of the country: in the Romincka Forest, Wigierski National Park and the Białowieża Forest. Not protected. Its main habitats should be protected more efficiently, particularly in the form of nature reserves and sites of ecological interest. | |
| Źródła informacji | Aleksandrowicz O.R., Wojas T. 2001. Familia (rodzina): Carabidae. W: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. J.M. Gutowski, B. Jaroszewicz (red.). Inst. Badawczy Leśnictwa, Warszawa, 403 ss.120  Horion A. 1941. Faunistik der deutschen Käfer. Band 1: Adephaga - Caraboidea. Krefeld, Düsseldorf, 463 pp. Hůrka K. 1996. Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlin, 565 pp. Kolbe J. 1897. Das verlorene Wasser bei Panten. Beitrag zur schlesischen Käferfauna. Z. Ent. Breslau N.F. 22: 14-21. Lentz F.L. 1879. Catalog der Preussischen Käfer neu bearbeitet. Beitr. Naturk. Preuss. 4: 1-64. Lindroth C.H. 1945. Die fennoskandischen Carabidae. Eine tiergeographische Studie. I. Spezieller Teil. Göteborg, 709 ss. Lindroth C.H. (ed.) 1960. Catalogus coleopterorum Fennoscandiae et Daniae. Entomologiska Sällskapet i Lund, 476 pp. Pawłowski J. 1975. Trechinae (Coleoptera, Carabidae) Polski. Monografie Fauny Polski 4: 1-210. Pawłowski J. 1986. Próba wyznaczenia gatunków chrząszczy (Coleoptera) przewodnich dla granicy plejstocenu i holocenu w południowej Polsce. Spraw. Pos. Kom. Nauk. T. XXVII/2 lipiec - grudzień 1983: 368-370. Schaum H. 1859. Bemerkungen zu Neues Verzeichniss der Preussischer Käfer von Dr. Lentz. Berlin. Ent. Z., 3: XXX-XXXI. Wojas T. 1991. Nowe stanowiska rzadkich gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 10, 1: 15-18. | |
| Autor | Jerzy Pawłowski | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
