powiększ

Blaps mortisaga (Linnaeus, 1758)
Pokątnik złowieszczek
Churchyard Beetle

Rodzina  Tenebrionidae  Czarnuchowate
Rząd  Coleoptera  Chrząszcze
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Synantropijny gatunek saprofagiczny, związany ze starymi budynkami gospodarczymi. Obecnie w wyraźnym zaniku. W Polsce nie objęty ochroną gatunkową.
   
Rozmieszczenie  Znany z Europy, Kaukazu i Zakaukazia, Azji Mniejszej, Iranu i Iraku. W Europie występuje głównie w części wschodniej, środkowej i północnej, na południu dochodząc do Chorwacji i Bośni; zachodnią granicę osiąga we włoskich Alpach (Lombardia) i Nadrenii (Horion 1956). W Polsce, do 1950 roku, podawany był z kilkunastu rozproszonych stanowisk (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1987). Od 1951 do 1975 stwierdzony tylko raz, w okolicach Malborka (Kahl 1962). W ostatnich latach potwierdzono jego występowanie na kilku stanowiskach w Wielkopolsce, na Górnym Śląsku, w Łodzi, na Wyżynie Małopolskiej i Nizinie Sandomierskiej (Bunalski M., Jałoszyński P., Mleczak M., Konwerski Sz., Kubisz D. - mat. niepubl., Kowalczyk, Watała 1988).
   
Biotop/Siedlisko  Gatunek synantropijny, występuje w wilgotnych i ciemnych miejscach związanych z obecnością człowieka: piwnicach starych budynków, stajniach, szopach, spiżarniach, młynach i magazynach, a nawet na cmentarzach (Bunalski M., Jałoszyński P., Mleczak M., Konwerski Sz., Kubisz D. - mat. niepubl., Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1987, Horion 1956, Stebnicka 1991). Siedliska te, w związku z rozwojem nowoczesnego budownictwa, znajdują się w postępującym zaniku. W pojedynczych przypadkach spotykano ten gatunek również w warunkach naturalnych (stosy gałęzi, przyziemne dziuple), zawsze jednak w pobliżu siedzib ludzkich.
   
Biologia  Poznana fragmentarycznie. Zarówno larwy, jak i imagines B. mortisaga są saprofagiczne: odżywiają się resztkami roślinnymi i zwierzęcymi w różnym stopniu rozkładu. Larwy prawdopodobnie żerują w wierzchnich warstwach lub na powierzchni gleby. Osobniki dorosłe przebywają w ciemnych pomieszczeniach, unikając światła; miejsca występowania wskazują również na higrofilność tego gatunku i preferowanie przez niego niezbyt wysokich temperatur otoczenia. Są aktywne nocą, a dzień spędzają zwykle w ukryciu. Zaniepokojone chrząszcze przyjmują charakterystyczną postawę - nieruchomieją z odwłokiem uniesionym na wyprostowanych, tylnych nogach. Podobnie jak wielu innych przedstawicieli rodziny Tenebrionidae, wydzielają przy tym zapachowe substancje odstraszające.
   
Wielkość populacji w Polsce  Nie jest możliwa do oszacowania. Na znanych stanowiskach gatunek ten spotykany jest pojedynczo lub w niewielkiej liczbie osobników, a miejsca jego występowania są mocno rozproszone; sprawia to, że jego populacje lokalne są silnie narażone na wyginięcie. Pomimo intensywnych badań faunistycznych prowadzonych przez koleopterologów w całym kraju, w ostatnich latach stwierdzono występowanie B. mortisaga na kilku zaledwie stanowiskach. Wszystko to świadczy o zmniejszaniu się liczebności tego gatunku; w innych krajach tendencję taką sygnalizowano już od początku XX wieku (Horion 1956).
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Pokątnik jest typowym przedstawicielem gatunków, które całkowicie przystosowały się do życia w siedzibach ludzkich w epoce przedindustrialnej, a obecna zmiana warunków tam panujących zagraża ich egzystencji. Głównym zagrożeniem jest sukcesywne zanikanie środowisk życia B. mortisaga - starych pomieszczeń, w których panowały odpowiednie dla niego warunki życia. Rozwój nowoczesnego budownictwa w miastach i na wsi powoduje, że w szybkim tempie ubywa zawilgoconych i chłodnych pomieszczeń (piwnic, ziemianek, stajni) użytkowanych przez ludzi. Podłogi w takich miejscach nie mają już formy klepiska, lecz są betonowane, co niewątpliwie utrudnia lub uniemożliwia rozwój larw pokątnika, a coraz rzadsze przechowywanie większych ilości produktów żywnościowych silnie ogranicza bazę żywnościową tego saprofaga.
   
Prognoza zmian populacji  Nieunikniony rozwój cywilizacyjny, powodujący bezpowrotny zanik odpowiednich siedlisk sprawi, że populacja tego gatunku będzie się sukcesywnie zmniejszać, prawdopodobnie aż do jej zupełnego zaniku w Polsce. Jedynym czynnikiem mogącym odwrócić tę tendencję jest ponowne przystosowanie się B. mortisaga do życia w wolnej przyrodzie, co w warunkach silnej konkurencji tam panującej i daleko posuniętej synantropizacji tego gatunku jest mało prawdopodobne.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie jest objęty ochroną prawną, a jego tryb życia wyklucza jakiekolwiek formy ochrony rezerwatowej. Ujęty został w krajowej "czerwonej liście zwierząt" (Pawłowski, Kubisz, Mazur 2002) jako gatunek silnie zagrożony (EN), oraz regionalnej "Czerwonej liście chrząszczy Górnego Śląska" jako gatunek narażony na wyginięcie (Kubisz, Kuśka, Pawłowski 1998). W Finlandii umieszczony na liście gatunków wymierających.
   
Proponowane sposoby ochrony  W związku z synantropijnym charakterem B. mortisaga, jedyną metodą na zachowanie tego interesującego gatunku w Polsce, jest prowadzenie kontrolowanych hodowli. Można w tym celu wykorzystać istniejące już, zasiedlone przez pokątniki budynki, gdzie w sprzyjających warunkach jego populacja osiągnąć może znaczną liczebność.
   
Summary  It is a synanthropic saprophagous species of Tenebrionidae, which is becoming increasingly rarer in Poland. It is a typical representative of species which in the pre-industrial period had adapted to the life in human settlements and which are now threatened due changes occurring there. During the last years its occurrence has only been confirmed in a few scattered localities in Wielkopolska, Upper Silesia, Łódź, the Małopolska Upland and the Sandomierz Lowland, though previously it occurred all over the country. A decrease in its numbers is connected with the successive loss of habitat: old farm buildings, farmhouse larders etc. These changes are inevitable in view of the construction of modern farm buildings. Therefore, the only method for Blaps mortisaga conservation in Poland is controlled rearing, particularly in places which are already inhabited by the species.
   
Źródła informacji  Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1987. Chrząszcze - Coleoptera. Cucujoidea, cz. 3. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 14: 1-309.

Horion A. 1956. Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Band 5: Heteromera. Ent. Arb. Mus. Frey München, Sonderband, 268 ss.

Kahl A. 1962. Odruchy obronne niektórych owadów krajowych. Wszechświat, Kraków, 1962: 189-192.

Kowalczyk J.K., Watała C. 1988. Interesujące chrząszcze (Insecta, Coleoptera) na Wyżynie Łódzkiej. Przegl. zool. 32, 4: 543-546.

Kubisz D., Kuśka A., Pawłowski J. 1998. Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty i Opinie 3: 8-68.

Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + supl. 74 ss.

Stebnicka Z. 1991. Czarnuchowate - Tenebrionidae, Boridae. Klucze do oznaczania owadów Polski, Chrząszcze - Coleoptera. PWN, Wrocław, 19, 91: 1-93.

   
Autor  Szymon Konwerski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009