Ochrona zwierząt w Polsce

     Ochrona gatunkowa wraz z ochroną obszarową (rezerwatową) stanowią dwa główne filary systemu ochrony przyrody w Polsce i większości krajów świata. Ochrona gatunkowa odnosi się do rodzimych gatunków dziko żyjących zwierząt, zwłaszcza rzadkich, endemicznych i zagrożonych wyginięciem. W Polsce ochrona gatunkowa zwierząt jest stosowana na mocy ustawy „o ochronie przyrody” (Dz.U. z 2004, nr 92, poz. 880) oraz odpowiedniego rozporządzenia Ministra Środowiska - Dz.U. z 2004, nr 220, poz. 2237). Rozporządzenie to określa listę gatunków objętych ochroną, sposoby realizacji ochrony oraz stosowne ograniczenia, zakazy i nakazy. W myśl tego aktu prawnego zabrania się chwytania, zabijania chronionych gatunków zwierząt oraz niszczenia ich miejsc rozrodu. Tę formę ochrony może też wprowadzić wojewoda w obrębie podlegającego mu województwa, który przejmuje zarazem odpowiedzialność za skutki wynikające z podjętej decyzji (np. wypłata odszkodowań rolnikom, hodowcom, rybakom). Ochrona gatunkowa jest tym bardziej skuteczna im w większym stopniu obejmuje areał geograficzny zwierzęcia i jest konsekwentnie egzekwowana. Służy temu współpraca międzynarodowa, którą regulują konwencje bilateralne i multilateralne, zwłaszcza Konwencja Waszyngtońska (CITES), Konwencja Berneńska, Konwencja Bońska, Konwencja Ramsarska, Konwencja Gdańska, Konwencja Helsińska, Konwencja o Różnorodności Biologicznej z Rio de Janeiro. Wysoce restryktywne formy współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony gatunków wprowadzają Dyrektywy UE – D. Ptasia i D. Siedliskowa (Habitatowa). W odniesieniu do kręgowców ochrona gatunkowa sensu lato realizowana jest również w oparciu o ustawę o prawie łowieckim (1995) i ustawy rybackie (1985, 1996; szczegóły w tomie I PCKZ).
     Ważnym i niezbędnym uzupełnieniem ochrony gatunkowej jest ochrona obszarowa, czyli w formie rezerwatów przyrody, parków narodowych, rezerwatów biosfery itp. Ochrona gatunkowa zawodzi bowiem tam, gdzie gatunki tracą siedliska, zasoby i przyjazną przestrzeń życiową. Ochrona obszarowa ma na celu zabezpieczenie całych zespołów zwierzęcych i wybranych gatunków wraz z ich siedliskami na określonym terenie. W Polsce zarówno ochronę gatunkową sensu stricto jak i obszarową reguluje ta sama ustawa „o ochronie przyrody” z 2004 roku.

Rys historyczny

     Ochrona gatunkowa zwierząt dziko żyjących ma w Europie wielowiekową tradycję; w Polsce przepisy ochronne dotyczące niektórych gatunków zwierząt, m.in. bobra Castor fiber i tura Bos primigenius wprowadzono już w średniowieczu (XI i XII w.). W XV i XVI w. rozszerzono je na dalsze gatunki: żubra Bison bonasus, tarpana Equus gmelini, łosia Alces alces, sokoła wędrownego Falco peregrinus i łabędzia niemego Cygnus olor. Zręby nowoczesnej ochrony gatunkowej zwierząt stworzyła ustawa o ochronie świstaków i kozic tatrzańskich, wydana pod zaborem austriackim w 1868 we Lwowie przez galicyjski Sejm Krajowy; był to pierwszy tego typu akt prawny wydany na kontynencie europejskim. Głównymi inicjatorami tej historycznej ustawy byli Maksymilian Siła-Nowicki (1826-1890), Edward Janota (1823-1878) i Ludwik Zejszner (1805-1871). Nowoczesna polska ustawa o ochronie przyrody uchwalona została w 1949 r., dobrze służąc ochronie fauny przez ponad 40 lat, jakkolwiek wiele jej zapisów i aktów wykonawczych było w praktyce rażąco łamanych i nie egzekwowanych.
     Obecnie (2004) w Polsce ochroną gatunkową objętych jest około 750 gatunków zwierząt (na ok. 33 000 wykazanych w kraju), z tego około 530 gatunków (tj. 70,7%) należy do kręgowców, a 220 (29,3%) do bezkręgowców. Zatem polskie prawodawstwo chroni głównie zwierzęta wyższe (88,7% gat. kręgowców, nie licząc ochrony częściowej łowieckiej i rybackiej). W aktualnej wersji rozporządzenie o ochronie gatunkowej zwierząt w większym niż dotychczas stopniu wprowadza podział gatunków pod względem reżimu i strategii ochronnej niż dotychczas, a także jest lepiej dostosowane do prawa międzynarodowego (konwencje, dyrektywy UE).

Kryteria ochrony gatunkowej

     Podstawowym kryterium wprowadzenia gatunku na listę zwierząt chronionych jest stopień zagrożenia. To zagrożenie ocenia się biorąc pod uwagę przede wszystkim wielkość populacji, wielkość zajmowanego przez populację areału, zdolność odradzania się populacji, stan podstawowych siedlisk oraz tempo zmian populacyjnych i środowiskowych. Kryteria te uwzględnione zostały w czerwonych księgach. Ustawodawstwo bierze jednak pod uwagę również inne motywy przemawiające za ochroną gatunków, takie jak: biocenotyczne, gospodarcze, naukowe, edukacyjne, etyczne, estetyczne, historyczne i kulturowe. Tym samym chroni się nie tylko wielkie rzadkości i gatunki ginące, ale w dużej mierze również gatunki pospolite, jeszcze względnie bezpieczne. Prawodawca bierze pod uwagę szerokie spektrum motywacyjne, m.in. rolę gatunków w funkcjonowaniu i utrzymaniu stabilności biocenoz (np. gatunki z grupy kluczowych), korzyści dla gospodarki rolnej (np. trzmiele Bombus i inne zapylacze roślin) i leśnej (np. ptaki ograniczające gradacje szkodników owadzich i gryzoni). Wśród nich jest grupa gatunków, jak np. chrząszcze biegacze Carabus, których ochrona jest trudna do konsekwentnego zrealizowania, w praktyce staje się do pewnego stopnia fikcyjna. Uznano jednak, że samo przyznanie zwierzęciu czy grupie zwierząt prawnego statusu ochronnego stawia je w pozycji wyróżnionej, uczulającej społeczeństwo na ich ostrożne traktowanie. Ochrona gatunkowa ma z założenia oddziaływać na świadomość społeczną i mobilizować społeczeństwo do działań zapobiegawczych gdy wybranym przedstawicielom naszej fauny grozi niebezpieczeństwo zagłady.
     Pierwotnym założeniem ochrony gatunkowej było stworzenie populacjom w pewnym obszarze jurysdykcyjnym prawnego parasola ochronnego i zagwarantowanie gatunkowi ochrony biernej in situ. Ochrona taka ma też duże znaczenie i dzisiaj. Dla wielu gatunków jest zupełnie wystarczająca, a poza tym nie wszystkie gatunki zwierząt poddają się ochronie aktywnej. Jednakże znaczna część gatunków przetrzebionych w warunkach zmienionych przez człowieka nie jest w stanie spontanicznie odbudować swego stanu populacyjnego, toteż wymaga ochrony czynnej, prowadzonej pod kierunkiem dobrych ekspertów. Ta kreatywność ochrony polega głównie na takich dzialaniach jak:

• hodowla restytucyjna (ochrona ex situ) i wprowadzanie (poprzez readaptację) odhodowanych osobników do wolnej przyrody tam, gdzie gatunek niegdyś już występował (reintrodukcja);
• zasilanie naturalnej populacji osobnikami w części odchowanymi w sztucznych warunkach, pochodzącymi z materialu reprodukcyjnego tej samej lub sąsiedniej populacji; niekiedy – dla podniesienia zmienności genetycznej odbudowywanej populacji – wprowadzane są osobniki pochodzące z krzyżówek międzypopulacyjnych;
• przenoszenie osobników zagrożonych w siedliska zastępcze (translokacja) i bezpieczniejsze;
• sterowanie siedliskami, np. stosunkami wodnymi i sukcesją dla stworzeni optimum ekologicznego dla danej populacji;
• zakładanie sztucznych gniazd, uli ( dla pszczołowatych Apoidea np. w Wigierskim Parku Narodowym) i zimowych kryjówek;
• wzbogacanie bazy pokarmowej chronionych gatunków, np. przez nasadzanie roślin żywicielskich dla owadów błonkoskrzydłych Hymenoptera, motyli Lepidoptera i innych zwierząt.

     Ochrona gatunkowa nie zabezpiecza jednak przed czynnikami, które totalnie niszczą podstawy egzystencji gatunku (np. chemizacja środowiska) - jego lęgowiska, miejsca zimowania i bazę pokarmową, oraz przed czynnikami ograniczającymi przestrzeń życiową zwierząt. Ta sfera zagrożeń może być rozwiązywana jedynie w warunkach prowadzenia przez państwo i administrację terenową właściwej polityki środowiskowej i proekologicznej gospodarki przestrzennej. Innymi słowy niezbędna jest realizacja na poziomie państw i regionów koncepcji ekorozwoju, inaczej rozwoju zrównoważonego (ang. sustainable development), godzącego problemy ochroniarskie (ekologiczne), ekonomiczne i społeczne.