Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844)
amur biały
Grass Carp

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Cyprinidae  karpiowate
Rząd  Cypriniformes  karpiokształtne
Gromada  Pisces/Actinopterygii  ryby promieniopłetwe
Typ  Chordata  strunowce
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Chiny.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Naturalny areał tego gatunku rozciąga się od Kanału Tatarskiego aż do Zatoki Tonkińskiej. Północną granicę stanowi środkowy i dolny bieg rzeki Amur, a południową Rzeka Czerwona. Od zachodu granicę tworzą Himalaje (Berg 1949).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Ciało wydłużone, walcowate, lekko spłaszczone z boków, kształtu torpedowatego. Otwór gębowy końcowy, lekko skierowany ku górze, wargi mięsiste. Wyrostki filtracyjne krótkie. Na koronach zębów gardłowych głębokie rowki o brązowoczarnym zabarwieniu. Linia naboczna kompletna - biegnie lekkim łukiem od krawędzi pokryw do płetwy ogonowej. Trzon ogona gruby i długi zakończony dużą, mocno wciętą płetwą. Płetwa grzbietowa, odbytowa i brzuszne mają lekko zaokrąglone tylne krawędzie. Ciało jest jasnooliwkowozielone. Boki ciemnozłociste, brzuch jasnożółty. Grzbiet ciemny, a brzuch jasnożółty. Płetwy grzbietowa i ogonowa ciemnoszare, odbytowa i parzyste jaśniejsze. Łuski duże, cykloidalne z centrum położonym w środku. Tylne brzegi łusek są obrzeżone ciemną obwódką pigmentu. U samców promienie wewnętrznej strony płetw piersiowych w okresie tarła mają rogowe, grzebykowate wyrostki (Berg 1949, Nikolskij 1956, Kraupauer 1971, Antalfi i Tölg 1975).

   
Biologia, ekologia  

Ryba eurytermiczna. Zamieszkuje wody ciepłe, stojące i wolno płynące, a przy tym zarośnięte. Tarło odbywa od kwietnia do sierpnia w bystrych potokach. Temperatura wody podczas rozrodu wysoka - powyżej 18°C - zazwyczaj 20-23°C. Ikra pelagiczna składana jest porcyjnie w okresie podwyższonej mętności wody, co zapobiega opadaniu jej na dno. Płodność absolutna sięga 1 mln ziaren ikry. Średnica ikry 3,8-5,3 mm. Rozwój ikry przy temperaturze wody 20°C trwa 3 dni. Stadia larwalne i narybkowe odżywiają się glonami nitkowatymi i zooplanktonem. Z wiekiem zaczynają dominować rośliny - początkowo glony nitkowate, mchy i ramienice, później pędy i liście trzciny i oczeretów. Żywi się też zwisającymi nad wodą gałęziami i liściami roślin lądowych (Wolny 1968, 1969; Opuszyński 1979). W swojej ojczyźnie w wodach podgrzanych dożywa 15 lat i osiąga masę 50 kg. Dojrzałość płciową w Chinach osiąga w wieku 4-5 lat, w Europie (Rumunia, Węgry) nieco później - w wieku 6-8 lat (Verigin 1966, Ciborowska 1972, Antalfi i Tölg 1975, Białokoz i Krzywosz 1978, Krzywosz 2000).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

W 1937 roku podjęto pierwszą, nieudaną próbę introdukcji amura do wód europejskiej części ZSSR. Powtórzono ją, tym razem z powodzeniem, po II wojnie światowej, m.in. na Ukrainie (Bieniarz 1966, Gierałowski 1963). W drugiej połowie XX wieku został rozprowadzony niemal po całym świecie (Krzywosz 2000, Welcome 1988).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Do Polski po raz pierwszy sprowadzono amura w 1964 r. z ośrodka hodowli ryb roślinożernych Gorjačij Ključ na Ukrainie (Gierałtowski 1966, Wolny 1968, 1969). W pierwszym okresie był hodowany w stawach Ośrodka Hodowli Ryb Ciepłolubnych w Gosławicach k. Konina. Głównym celem introdukcji było zwalczanie nadmiaru roślinności twardej i miękkiej w szybko eutrofizujących się akwenach, głównie naturalnych jeziorach (Opuszyński 1969, 1972). Przeznaczony był także do hodowli w gospodarstwach stawowych.

Pod koniec minionego stulecia w polskich wodach spotykany był w wielu eutroficznych jeziorach, w dolnych odcinkach rzek, starorzeczach, stawach, gliniankach, wyrobiskach pożwirowych itp. Odnotowany w ok. 6% naszych rzek (Prawocheński 1967, Witkowski 1996).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Prowadzone zarybienia obejmują (niestety) również eutroficzne akweny i rzeki wchodzące w obręb niektórych obszarów chronionych (m.in. rezerwat "Łacha Jelcz" k. Wrocławia, akweny Wielkopolskiego i Biebrzańskiego PN), toteż gatunek ten często wchodzi w stały skład ichtiofauny tych obiektów (Witkowski i Wiśniewolski 2005).

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Zbyt wielkie zagęszczenie amura może spowodować niekorzystne zmiany w litoralu ekosystemów wodnych. Wyjadanie roślinności przez ten gatunek prowadzi do likwidacji tarlisk i miejsc odrostu narybku cennych rodzimych gatunków ryb fitofilnych (Wilkońska 1988). W jeziorach zarybionych amurem odnotowano też zubożenie awifauny, m.in. zmniejszenie liczebności łyski Fulica atra i łabędzi Cygnus olor (Krzywosz 1973, Krzywosz i in. 1980, Radziej, Krzywosz 1979, Mastyński i in. 1987, Witkowski 1989).

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Gatunek uzależniony od zarybień. Nie zachodzi potrzeba zwalczania go, gdyż jest wprowadzany głównie jako element inżynierii biologicznej (likwidacja roślinności) i który, z racji zbyt niskiej termiki wody, nie rozmnaża się w naszych szerokościach geograficznych. Niemniej jednak gatunek ten w miejscach introdukcji wprowadza silne zmiany w ekosystemie wodnym, toteż jego wsiedlanie do wód otwartych wymaga rozwagi, zwłaszcza w odniesieniu do wód rezerwatowych. Amur biały jest poza tym wektorem i żywicielem wysoce patogennych (np. dla karpia Cyprinus carpio) i inwazyjnych tasiemców dalekowschodnich - Bothriocephalus acheilognathi i Khawia sinensis (Pojmańska i Chabros 1993, Niewiadomska i Pojmańska 2004). Prawdopodobnie przeniósł on też do naszych wód glochidia dalekowschodniego gatunku małża Anadonta woodiana (Kołodziejczyk i Koperski 2000).

   
Prognoza  

W Polsce odnotowuje się nadal silną tendencję do produkcji materiału zarybieniowego tego gatunku i zwiększania zarybianych areałów. Trudno przewidzieć skalę przyszłego zarybiania wód krajowych amurem - gatunkiem o znaczeniu ekologicznym, ale i ważnym gospodarczo. W kraju uchodzi za rybę wysoce produktywną w ciepłych wodach, o dużych walorach smakowych i atrakcyjną dla wędkarzy (Krzywosz 2000).

   
Literatura  
  • Antalfi A., Tölg I. 1975. Ryby roślinożerne. PWRiL, Warszawa: 1-269.
  • Berg L.S. 1949. Ryby presnych vod SSSR i sopredelnych stran. 2. Izd. Nauka, Moskva-Leningrad: 469-925.
  • Białokoz W., Krzywosz T. 1978. Rozród ryb roślinożernych na Mazurach. Gosp. Ryb. 2: 10-12.
  • Bieniarz K. 1969. Ryby roślinożerne w wodach Ukrainy. Gosp. Ryb. 21: 11-15Ciborowska J. 1972. Pokarm ryb roślinożernych (Ctenopharyngodon idella Val., Hypophthalmichthys molitrix Val., Aristichthys nobilis Rich.) hodowanych z karpiem w przesadkach I. Roczn. Nauk Roln, ser. H, 94: 41-58.
  • Gierałtowski M. 1963. Radzieckie doświadczenia z hodowlą chińskich gatunków ryb roślinożernych. Gosp. Ryb. 15: 10-11.
  • Gierałtowski M. 1966. Aklimatyzacja roślinożernych ryb w Polsce. Gosp. Ryb. 18: 3-5.
  • Kołodziejczyk A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wyd. Uniw. Warsz.: 1-250.
  • Kraupauer V. 1971. Stavba téla bilych amurů v prvych trech letech aklimatizace v juhoceskich rybnicich. Práce VÚRH Vodňany 9: 49-98.
  • Krzywosz T. 1973. Wyniki obserwacji amura białego z jeziora Dgał Wielki na Pojezierzu Mazurskim. Gospodarstwo Rybackie 25: 10-12.
  • Krzywosz T. 2000. Amur biały Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844). W: Brylińska M. (red.) Ryby słodkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 214-219.
  • Krzywosz T., Krzywosz W., Radziej J. 1980. The effect of grass carp, Ctenopharyngodon idella (Val.) on aquatic vegetation and ichthyofauna of Lake Dgał Wielki. Ekologia Polska 28: 433-450.
  • Mastyński J., Małecki J., Iwaszkiewicz M. 1987. Ryby roślinożerne w jeziorach - perspektywy czy niebezpieczeństwo. Gospodarstwo Rybackie 1: 9-10.
  • Niewiadomska K., Pojmańska T. 2004. Organizmy pasożytnicze - dlaczego należy monitorować ich występowanie. Biuletyn Monitoringu Przyrody 1/2004 (5): 43-51.
  • Nikolskij G.V. 1956. Ryby bassejna Amura. Itogi Amurskoj ichtiologičeskoj ekspedicii 1945-1956. Izd. AN SSSR, Moskva: 1-551.
  • Opuszyński K. 1969. Produkcja ryb roślinożernych (Ctenopharyngodon idella Val. i Hypophthalmichthys molitrix Val.) w stawach karpiowych. Roczniki Nauk Rolniczych, H, 90: 453-462.
  • Opuszyński K. 1972. Wykorzystanie ryb roślinożernych do zwalczania roślin wodnych. Wiadomości Ekologiczne 18: 111-124.
  • Opuszyński K. 1979. Azjatyckie ryby roślinożerne wsiedlone do wód Polski. Przegląd Zoologiczny 28: 109-123.
  • Pojmańska T., Chabros M. 1993. Parasites of common carp and three introduced cyprinid fish in pond culture. Acta Parasitologica 38: 101-108.
  • Prawocheński R. 1967. Amur biały w Tyśmienicy. Gospodarstwo Rybackie 19: 20-21.
  • Radziej J., Krzywosz T. 1979. Wpływ amura białego na biomasę i skład gatunkowy roślin oraz ichtiofaunę jeziora Dgał Wielki. Gospodarstwo Rybackie 9: 6-8.
  • Verigin B. V. 1966. Zarubežnyj opyt vyraščivanja, akklimatizacji i razvedenja belogo amura i tolstolobikov. In: Rastitelnojadnyje ryby. Izd. Pišč. prom. Moskva: 1-291.
  • Welcomme R. L. 1988. International introductions of inland aquatic species. FAO Fish Tech. Paper 294: 1-318.
  • Wilkońska H. 1988. The effect of the introduction of herbivorous fish in the heated Lake Gosławickie (Poland) on the fry of local ichthyofauna. Ekologia Polska 36: 275-282.
  • Witkowski A. 1989. Introdukowane ryby w polskich wodach i ich wpływ na środowisko. Przegląd Zoologiczny 33: 583-588.
  • Witkowski A. 1996. Introduced fish species in Poland: pros and cons. Archiwum Rybactwa Polskiego 4: 101-112.
  • Witkowski A., Wiśniewolski W. 2005. Ryby i minogi Biebrzy, jej starorzeczy i dopływów. W: Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Wyd. Biebrzański PN, Osowiec-Twierdza: 247-255.
  • Wolny P. 1968. Dalekowschodnie gatunki ryb roślinożernych w Polsce. Wszechświat 46: 88-91.
  • Wolny P. 1969. Ryby roślinożerne aklimatyzowane w Polsce. Biologia 3 gatunków. Broszury tematyczne IRS: 1-18.
   
Streszczenie  

The homeland of Grass Carp is an area extending from the Tatar Canal to the Tonkin Gulf. The middle and lower reaches of the Amur River are its northern border and the Red River is the southern border. The first attempts at the introduction of Grass Carp into Europe were undertaken in the USSR in 1937. Since then, and particularly in the later part of the 20th century, the species has spread almost all over the world. To Poland it was imported for the first time in 1964 to control excess vegetation in water reservoirs undergoing quick eutrophication and for aquaculture. Currently, in our country Grass Carp occurs in eutrophic lakes, lower stretches of rivers, ox-bow lakes, ponds, clay-pits and gravel-pits. Its presence depends on stocking water reservoirs with its fry because in our climatic conditions the species does not reproduce naturally. Nevertheless, in places of its introduction Grass Carp can quickly destroy spawning grounds of valuable native species and sites when their fry develops. This is an effect of its foraging activity. The species was a vector of transmission of Far-East invasive tapeworm species (Khawia sinensis, Bothriocephalus acheilognathi) and Anadonta woodiana, a mollusc.

   
Opracowanie  Andrzej Witkowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014