Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769)
szczur wędrowny, szczur norweski
Brown Rat

 introdukcja wczesnohistoryczna, w zasadzie przed rokiem 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Muridae  myszowate
Rząd  Rodentia  gryzonie
Gromada  Mammalia  ssaki
Typ  Chordata  strunowce
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Gatunek prawdopodobnie pochodzący z północno-wschodniej Azji (południowa Syberia, północne Chiny; Long 2003).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Szczur wędrowny jest dużym szczurem, większym i masywniejszym od szczura śniadego. Długość ciała osobnika dorosłego waha się w granicach 165-280 mm, długość ogona 135-220 mm, masa ciała 160-613 g (Terechina i in. 1987), nawet do 909 g (Long 2003). Pysk jest bardziej tępy niż u szczura śniadego a mniejsze ucho nie zachodzi na oko. Ogon krótszy od długości ciała, masywny.

Spotykane osobniki są najczęściej brunatne z żółtawoszarym nalotem i białawym spodem. Trafiają się osobniki melanistyczne czarne, albinotyczne i kremowe (Kowalski i Ruprecht 1984).

   
Biologia, ekologia  

W niewoli może żyć około 3 lata, zwykle nie żyje dłużej niż 1 rok. Jest to gatunek poliestralny (wielorujowy, u którego cykl płciowy występuje ciągle, bez przerw), ciąża trwa zwykle 20-26 dni, samica rodzi średnio od 6 do 10 młodych; w ciągu roku może wydać do 6 miotów. Młode usamodzielniają się po około 3-4 miesiącach (Kowalski i Ruprecht 1984, Long 2003). Szczyt aktywności przypada na wieczór od godzin popołudniowych do nocy. Znacznie mniejszą aktywność wykazuje nad ranem (Figala 1965). W miesiącach późnowiosennych i letnich jest liczniejszy, a zimą następuje wyraźny spadek liczebności (Traweger i in. 2006), mimo to dobrze znosi niskie temperatury i występuje również w miejscowościach na Syberii (Terechina i in. 1987) czy w północnej Norwegii (Amori i Cristaldi 1999). W ciepłych miesiącach często występuje poza zabudowaniami.

Jest gatunkiem wszystkożernym, szczególnie chętnie wybierającym miejsca, w których przetrzymywane jest pożywienie lub składane są odpadki żywności (Traweger i in. 2006). W miastach preferuje miejsca zarośnięte, przy nasypach kolejowych, wzdłuż kanałów lub cieków wodnych, których nie unika. Jest dobrym pływakiem. Gniazda zakłada w zaniedbanych częściach budynków, np. pod gruzem, w samodzielnie wykopanych norach (Traweger i in. 2006). Od gniazda nie odchodzi na odległość większą niż 50-100 m. Łatwo się wspina, rzadszy na wyższych kondygnacjach budynków, gdzie trafia zwykle przypadkowo. Na terenach wiejskich spotykany regularnie, szczególnie często w obrębie ferm drobiowych i w chlewniach, gdzie ma dużo łatwo dostępnego pokarmu.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Najwcześniejsze doniesienia sugerują, że pierwsze osobniki szczura wędrownego dotarły do Europy w późnym średniowieczu (Becker 1978). Prawdopodobnie gatunek ten rozprzestrzeniał się na terenie Azji wraz z rozwojem osadnictwa. Wskazują na to również dane wykopaliskowe ze wschodniej Białorusi, gdzie stwierdzono szczura wędrownego w pokładach z późnego holocenu (Motuzko i Ivanow 1995). Główna ekspansja nastąpiła jednak dopiero w XVIII wieku (Long 2003). Rozprzestrzenianie się tego gatunku miało zapewne przebieg dwutorowy - drogą lądową i morską (Lever 1985). Druga inwazja była na tyle gwałtowna i wyraźna, że możliwe jest odtworzenie poszczególnych etapów ekspansji szczura wędrownego.

I tak w 1716 roku osobniki tego gatunku stwierdzone zostały w Kopenhadze (gdzie pojawiły się po zawinięciu statków z Rosji), w 1722 w Islandii, a w 1744 w Szkocji (Long 2003). W 1727 roku przeszły Wołgę i drogą lądową dotarły do zachodniej części Rosji oraz pojawiły się w krajach nadbałtyckich. W 1750 roku były w Paryżu i Prusach Wschodnich. Do Norwegii i Szwecji dotarły w latach 1762-1790. W 1780 roku stwierdzone zostały na Grenlandii, około roku 1809 w Szwajcarii. Do południowej Europy (Hiszpania, Włochy) dotarły w połowie lub pod koniec XVIII w. Równocześnie gatunek rozprzestrzeniał się w basenie Morza Śródziemnego - będąc przewożony na statkach. Jednym z dowodów na to jest czaszka szczura wędrownego, którą znaleziono w XVIII-wiecznym wraku galeonu u wybrzeży Korsyki (Cucchi i Vigne 2006). Mniej więcej w tym samym czasie (1775 r.), wraz z osadnikami, szczur wędrowny trafił do Ameryki Północnej (Lever 1985).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Lata pojawu szczura wędrownego w dzisiejszych granicach Polski nie są znane. Można tylko przypuszczać, że gatunek ten mógł pojawiać się na ziemiach polskich już z końcem średniowiecza. Druga fala migracji miała miejsce w Polsce w połowie XVIII wieku, podobnie jak w krajach nadbałtyckich i w Prusach (1750 r.) (Lever 1985). Pierwsze wzmianki o tym gatunku pochodzą z XIX wieku. Zawadzki (1840) gatunek ten wymienia z obszarów Galicji i Bukowiny. Z innego źródła (Plater 1852) wynika, że w połowie XIX w. szczur ten był już obecny we wsiach i miasteczkach na terenach Polski. Około dwadzieścia lat później Wałecki (1881) opisuje szczura wędrownego w faunie Warszawy jako zwierzę częste, a miejscami bardzo liczne. Natomiast nieco wcześniej Kocyan (1867) podaje go jako gatunek popularny we wsiach na Podtatrzu. Po I wojnie światowej szczur wędrowny jest już zwierzęciem licznym i wszędobylskim; wymieniany jest na przykład w pracy Paxa (1925) jako gatunek powszechnie występujący na Śląsku. Po II wojnie światowej, ze względu na zagrożenie epidemiologiczne, zwalczany był urzędowo, głównie w portach i większych miastach. W latach 40. XX w. liczny był w portach w Gdańsku i Gdyni (Przyborowski 1948), stwierdzany także we Wrocławiu (Czyżewski 1950). W latach 50. wykazywany był z Poznania (Brodniewicz 1955) i Szczecina (Golba i in. 1963). Od lat 60. do dzisiaj gatunek ten opisywany był i podawany jest z wielu stanowisk na terenie całego kraju (Raczyński 1983, Amori i Cristaldi 1999).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Stwierdzony w większości polskich parków narodowych i w ich najbliższym sąsiedztwie, wśród nich są Tatrzański PN (Profus1996), Gorczański PN (Białas i in. 1989) i Białowieski PN (Raczyński 1983). Penetracja tego gatunku ograniczona jest głównie do budynków (np. schronisk) lub ich najbliższej okolicy. Wraz z rozwojem zabudowy i infrastruktury zwiększa się możliwość występowania szczura wędrownego na terenach chronionych.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Nieznany.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Ze względu na roznoszenie chorób, straty w żywności oraz szkody wynikłe z niszczenia produktów i mienia gospodarczego szczury wędrowne są zwalczane ustawowo. W budynkach użyteczności publicznej regularnie dokonuje się zabiegów deratyzacji w celu ich likwidacji.

   
Prognoza  

Gatunek powszechnie występujący o silnych lokalnych populacjach. Powszechnie występujący również w państwach ościennych. Wraz z postępującą zabudową może z czasem stanowić zagrożenie epidemiologiczne dla rodzimej fauny terenów chronionych.

   
Literatura  
  • Amori G., Cristaldi M. 1999. Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769). In: Mitchell-Jones A.J., Amori G., Bogdanowicz W., Kryštufek B., Reijnders P.J.H., Spitzenberger F., Stubbe M., Thissen J.B.M., Vohralík V., Zima J. (eds). The atlas of European mammals. T & A.D. Poyser Natural History, London: 278-279.
  • Becker K. 1978. Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) - Wanderratte (WR). In: Niethammer J., Krapp F. (eds) Handbuch der Säugetiere Europas: 401-420.
  • Białas I., Chętnicki W., Kupryjanowicz J. 1989. Small mammals of Gorce National Park. Acta Zoologica Cracoviensia 32 (15): 631-652.
  • Brodniewicz A. 1955. Z badań nad fauną pcheł u szczurów w Poznaniu. Przegląd Epidemiologiczny 9 (1): 65-68.
  • Cucchi T., Vigne D.J. 2006. Origin and diffusion of the house mouse in the Mediterranean. Human Evolution 21: 95-106.
  • Czyżewski J. 1950. Metoda cenzusu względnego dla szczura śniadego (Epimys rattusL.). Zoologica Poloniae 5: 119-122.
  • Figala J. 1965. Differences in the rhythm of activity the black rats (Rattus rattus) and brown rats (Rattus norvegicus). Acta Societatis Zoologicae Bohemoslovacae 29 (1): 70-84.
  • Golba J., Bujakiewicz B., Płotkowiak J., Szalajko M., Winniczek H., Zawadzka K. 1963. Badania szczurów dzikich jako ewentualnego rezerwuaru niektórych chorób zakaźnych i inwazyjnych występujących na terenie województwa szczecińskiego. Przegląd Epidemiologiczny 17 (4): 313-320.
  • Kocyan A. 1867. Zapiski o ssakach tatrzańskich. Sprawozdania Komisji Fizyograficznej 1: 126-129.
  • Kowalski K., Ruprecht A.L. 1984. Myszowate - Muridae. W: Pucek Z. (red.) Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 194-220.
  • Lever Ch. 1985. Naturalized mammals of the world. Longman, London and New York: 1-487.
  • Long J.L. 2003. Introduced mammals of the World. Their history, distribution and influence. CSIRO Publishing, Collingwood: 1-584.
  • Motuzko N.A., Ivanow L.I. 1995. Holocene micromammal complexes of Belarus: A model of fauna development during Interglacial epochs. Acta Zoologica Cracoviensia 39 (1): 381-386.
  • Pax F. 1925. Wierbeltierfauna von Schlesien. Berlin: .
  • Plater A. 1852. Spis zwierząt ssących, ptaków i ryb krajowych systematycznie ułożony na oddziały, rzędy, pokrewieństwa, rodzaje i gatunki. Wydano drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno: .
  • Profus P. 1996. Ssaki. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.) Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zakopane-Kraków: 435-454.
  • Przyborowski T. 1948. Szczury z terenów portowych Gdyni i Gdańska. Przegląd Epidemiologiczny 2 (1-2): 137-139.
  • Raczyński J. 1983. Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769). W: Pucek Z., Raczyński J. (red.) Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce PWN. Warszawa: 122.
  • Terechina N.A., Grulich I., Kozlov N.A. 1987. Contribution to a knowledge of the intraspecific variability of Rattus norvegicus (Rodentia, Muridae). Folia Zoologica 36 (3): 229-238.
  • Wałecki A. 1881. Fauna zwierząt ssących Warszawy i jej stosunek do fauny całego kraju. Pamiętnik Fizjograficzny 1: 268-291.
  • Traweger D., Travnicky R., Moser C., Walzer Ch., Bernatzky G. 2006. Habitat preferencesm and distribution of the brown rat (Rattus norvegicus Berk.) in the city of Salzburg (Austria): implications for an urban rat management. Journal of Pest Science 79: 113-125.
  • Wałecki A. 1881. Fauna zwierząt ssących Warszawy i jej stosunek do fauny całego kraju. Pamiętnik Fizjograficzny 1: 268-291.
  • Zawadzki A. 1840. Fauna der galizisch-bukowinischen Wirbelthiere. Eine Systematische Übersicht der in diesen Provinzen vorkommenden Säugethiere, Vögel, Amphibien, Fische, mit Rücksicht auf ihre Lebensweise und Werbreitung. Schweizerbarts Verlagshandlung, Stuttgart: .
   
Streszczenie  

Brown Rat originates probably from Northeast Asia (southern Siberia, northern China). The earliest reports on its presence in Europe suggest that the first individuals appeared during the late Middle Ages. However, the main invasion occurred as late as in the 18th century. The species probably used both terrestrial and aquatic routes of dispersal. It is a common species occurring in large populations. Brown Rat is common also in the countries neighboring Poland. Expansion of built-up areas promotes the development of Brown Rat populations. In consequence, it may become an epidemiological threat to the native fauna of protected areas.

   
Opracowanie  Jan Cichocki
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014