Orconectes limosus (Rafinesque, 1817)
rak pręgowaty, rak pręgowany
Spiny-cheek Crayfish

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Cambaridae  
Rząd  Decapoda  dziesięcionogi
Gromada  Crustacea/Malacostraca  pancerzowce
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

"Błotniste brzegi rzeki Delaware koło Filadefii" (Rafinesque 1817).

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Północny wschód Stanów Zjednoczonych Ameryki - wody śródlądowe stanów: Pensylwania, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Maryland, New Jersey, Nowy Jork oraz Dystrykt Kolumbii (Say 1817, Crocker 1957, Francois 1959, Hamr 2002).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Budowa typowa dla raków słodkowodnych. Długość ciała do 12 cm. Głowotułów twardy, gładki z wyjątkiem kilku ostrych kolców usytuowanych po bokach części głowowej oraz po brzegach bruzdy karkowej. Ostro zakończone rostrum w formie głębokiej rynienki bez wzdłużnego żeberka środkowego. Boki rostrum równoległe. Za każdym okiem pojedyncza listwa zaoczna zakończona ostrym kolcem. Szczypce wydłużone, gładkie z wyjątkiem gruzełkowatych kolców wzdłuż ich dośrodkowej strony. Wewnętrzne krawędzie zamkniętych szczypiec szczelnie przylegający do siebie. Zakończenia szczypiec w postaci pojedynczych, sierpowato wygiętych do wewnątrz kolców. (Francois 1959, Mastyński i Andrzejewski 2001). U samców, na członie ischium III pary odnóży chodowych wyraźny hakowaty wyrostek. U samic, na stronie brzusznej pomiędzy podstawami IV i V pary odnóży krocznych widoczny woreczek nasienny annulus ventralis. Barwa strony grzbietowej zmienna od jasnooliwkowozielonej przez brązową do ciemnobrunatnej. Na odwłoku wiśniowo-brązowe plamy tworzące charakterystyczne "pręgi". Strona brzuszna szarobiała do ciemnoszarej. Zakończenia szczypiec ciemnoszare lub czarne, często z wyraźną jaskrawopomarańczową końcówką.

   
Biologia, ekologia  

Zasiedlać może wszelkiego typu nizinne cieki oraz zbiorniki wodne, takie jak duże rzeki, strumienie, zanieczyszczone kanały oraz jeziora od oligo- do eutroficznych, stawy (Talbot 1985, Jezerinac i in. 1995, Orzechowski 1984), a nawet betonowe zbiorniki przeciwpożarowe w miastach. Gatunek ten stwierdzono także w wodach słonawych Zatoki Gdańskiej i Zalewu Szczecińskiego (Szaniawska i in. 2005). Charakter dna nie jest czynnikiem ograniczającym jego bytowanie.

Gatunek krótkowieczny, żyje zwykle do 4 lat (Momot 1984), wyjątkowo do 6-7 lat (Pieplow 1938). Do rozrodu może przystąpić już w drugim roku życia (1+). Stwierdzono występowanie dwóch okresów parzenia się: jesienią w październiku oraz wiosną w marcu i kwietniu. W końcu kwietnia i na początku maja samica może złożyć ponad 400 jaj (Hamr 2002, Orzechowski 1984, Momot 1984), które - do momentu wyklucia się raczków nosi przez około 6 tygodni przytwierdzone do odnóży odwłokowych. Po dalszych 10-12 dniach młode raczki usamodzielniają się, odłączając się od odnóży odwłokowych samicy (Kossakowski 1966).

Gatunek odżywiający się różnorodnym pokarmem pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (Sakowicz i Kompowski 1961, Kossakowski i Orzechowski 1975, Orzechowski 1984). Zjadany przez niektóre ryby i ssaki. W momencie zagrożenia wykazuje reakcję obronną polegającą na podwinięciu odwłoka oraz szczypiec (Leńkowa 1962). Ciało raka przybiera wtedy postać "kolczastej kuli", trudnej do połknięcia przez drapieżnika. Prawdopodobnie ta reakcja obronna sprawia, że populacje raka pręgowatego nie są tak wrażliwe na drapieżnictwo ze strony węgorza Anguilla anguilla, który z łatwością wyżera raka szlachetnego.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Od ok.1860 roku populacje rodzimych raków europejskich z rodzajuAstacus i Austropotamobius były sukcesywnie eliminowane przez grzybiczą chorobę raków zwaną dżumą raczą, wywołaną przez grzyba Aphanomyces astaci, najprawdopodobniej zawleczonego z Ameryki Płn.

W celu zrekompensowania strat gospodarczych, spowodowanych drastycznym spadkiem odłowów raka szlachetnego Astacus astacus, zainteresowanie rybaków skierowano na możliwość zastąpienia tego gatunku amerykańskim rakiem odpornym na "dżumę raczą". W grudniu 1890 roku niemiecki hodowca Max von dem Borne sprowadził pierwsze 100 osobników raka pręgowatego, pochodzących z rzeki Delaware w stanie Pensylwania (Stany Zjednoczone Ameryki Płn.). Miejscem tej introdukcji był stawek o powierzchni około 1000 m2 położony nad rzeką Myślą w Barnówku (Kulmatycki 1935) (ówczesne Berneauchen k. Dębna Lubuskiego - woj. zachodniopomorskie). Gatunek ten był sprowadzany do Europy jeszcze co najmniej dwukrotnie - w 1895 do wód w okolicach Fécamp (Francja) oraz w latach 1911-1913 do rzeki Cher (dopływ Loary) (Kossakowski 1966).

Na obszarze Ameryki Północnej introdukowany między innymi do wód w stanach New Hampshire i Maine (Hobbs 1989, Taylor i in. 1996) oraz dorzecza rzeki St. Lawrence w prowincji Quebec w Kanadzie (Hamr 1998).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pojaw gatunku w Polsce jest jednocześnie początkiem jego wprowadzenia do wód europejskich (1890/1891). Obecnie występuje on w wodach co najmniej 20 europejskich krajów i wyodrębnionych obszarów, takich jak np. Korsyka.

Od momentu pierwszego wsiedlenia gatunku do stawku w Barnówku i przedostaniu się do rzeki Myśli, jego ekspansja w wodach Polski była i jest wynikiem serii celowych oraz niezamierzonych introdukcji (np. zawleczenie ze sprzętem połowowym), a także samodzielnego rozprzestrzeniania się raka pręgowatego, wykorzystującego istniejące połączenia wodne. Przed 1911 rokiem został on wpuszczony do Jeziora Sierosławskiego (dorzecze Wdy) oraz Jeziora Szpitalnego (dorzecze Brdy). Kulmatycki (1935, 1938) donosi o rozprzestrzenianiu się raka pręgowatego w wodach Pomorza i Wielkopolski i potwierdza występowanie gatunku w latach 30. XX w. w 7 jeziorach oraz 3 polskich rzekach (Wda, Brda i Kamionka).

W 1959 roku wykazano ankietowo 27 stanowisk raka pręgowatego w wodach Pomorza, Mazur i Wielkopolski (Leńkowa 1962). W latach 1956-1959 Leńkowa (1962) potwierdziła istnienie około 150 stanowisk, a obszar rozsiedlenia gatunku pokrywał 2/3 powierzchni kraju. Nowsze dane (Jażdżewski 1970, Kossakowski 1956, 1972; Skalski 1994, Jażdżewski i Konopacka 1993, 1995; Stróżyński i Śmietana 1999) wskazują na dalsze rozprzestrzenianie się raka pręgowatego w kierunku południowo-wschodnim Polski. Powiększa się jego zasięg oraz liczba stanowisk na obszarach dotychczas skolonizowanych (P. Śmietana - dane niepubl.). W wodach Pomorza (Ďuriš 1999, Schulz i Śmietana 2001, Schulz i in. 2002), Wielkopolski (Mastyński 1970, Mastyński i Kaczmarek 1976), Warmii i Mazur (Krzywosz i in. 1995) oraz Mazowsza (Podsiadło 1978, Stróżyński i Śmietana 1999) rak pręgowaty jest gatunkiem pospolitym i bez wątpienia najliczniej reprezentowanym gatunkiem raka w Polsce.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Notowany w wodach praktycznie wszystkich parków narodowych i parków krajobrazowych północnej Polski. Występuje m.in. w: Wolińskim, Słowińskim i Drawieńskim PN, Parku Narodowym "Ujście Warty", Wielkopolskim PN, Parku Narodowym "Bory Tucholskie", Wigierskim, Biebrzańskim, Narwiańskim, Poleskim i Kampinoskim PN oraz w otoczeniu Świętokrzyskiego PN.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Brakuje kompleksowych badań nad wpływem tego gatunku na ekosystemy wodne i gatunki zarówno w Polsce, jak i Europie. Poza niewielkim wpływem na populacje ryb przez zjadanie ich ikry (Sakowicz i Kompowski 1961) nie opisano innych wyraźnych i negatywnych następstw związanych z występowaniem raka pręgowatego. Rak ten jako bardzo płodny (Stypińska 1972, 1978) i szybko rosnący (Śmietana 1998, 2003) łatwo opanowuje nowe tereny, wypełniając nisze ekologiczne ustępujących i być może wypieranych gatunków rodzimych - raka szlachetnego i błotnego (Schulz i Śmietana 2001, Schulz i in. 2004, Śmietana i in. 2004). W Wielkiej Brytanii uważany jest za poważne zagrożenie dla rodzimego raka Austropotamobius pallipes (Holdich 1999). Na kontynencie amerykańskim przypisuje się mu wypieranie raka Orconectes virilis (Couture i Savignac 1984) oraz możliwość krzyżowania się z Orconectes propinquus. Na wielu obszarach północnoamerykańskich uważany za poważne zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej (Hamr 2002).

W Polsce rak pręgowaty stanowi składnik pokarmowy ryb - okonia Perca fluviatilis, miętusa Lota lota oraz suma europejskiego Silurus glanis (Alekhnovich i in. 1999; Czarnecki i in. 2003), a spośród ssaków - norki amerykańskiej Mustela Vison i wydry Lutra lutra.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Ze względu na udowodnione przenoszenie "dżumy raczej" (Unestam 1969, Vey i in. 1981), gatunek ten jest śmiertelnie niebezpieczny dla raków europejskich z rodzaju Astacus. Dotychczasowe obserwacje wskazują na możliwość wypierania przez raka pręgowatego rodzimych gatunków - raka szlachetnego i błotnego.

Mimo podejmowanych prób eliminacji raka pręgowatego przy pomocy pestycydów (Laurent 1995) i rozważania możliwości wykorzystania pułapek feromonowych, nie ma do tej pory powszechnie akceptowanego sposobu eliminacji gatunku z wód europejskich.

Podlega rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. (Dz. U. Nr 138, poz. 1559) ze zmianą wprowadzoną w paragrafie 8 (Dz. U. 2003r., Nr 17, poz. 160), nakazującemu niewpuszczanie schwytanych osobników raka pręgowatego z powrotem do wód, w tym także do tych, w których został złowiony. Rozporządzenie to stanowi unikatowe rozwiązanie prawne w skali europejskiej, jest jednak obawa, że będzie "martwym przepisem", jeśli nie zostanie dostatecznie upowszechnione.

   
Prognoza  

Wyniki badań wskazują, że należy spodziewać się dalszej ekspansji gatunku w wodach Polski. Spowolnienie rozszerzania się zasięgu występowania wydaje się w chwili obecnej jedynym realnym środkiem zaradczym. Jest to gatunek komercyjnie mało wartościowy, zatem nie powinien być przedmiotem zainteresowania hodowców i kolejnych introdukcji.

Rak pręgowaty, występujący już w wodach 18 krajów europejskich, potwierdzony został we wszystkich krajach bezpośrednio sąsiadujących z Polską, z wyjątkiem Ukrainy (Burba 1994, Alekhnovich i in. 1999, Ďuriš 2006, Dehus 1990, 1995; Schulz i Śmietana 2001), jednak jego obecność w granicznym Bugu oraz Jeziorze Białym k. Włodawy (Stróżyński i Śmietana 1999) sugeruje, że brak stwierdzenia tego gatunku na Ukrainie może być spowodowany jedynie brakiem aktualnych badań. Obserwacje prowadzone m.in. w Czechach (Petrusek i in. 2006), na obszarach Węgier (Puky i Schád 2006) i Chorwacji (A. Lucič - inf. ustna) wskazują, że rak pręgowaty rozprzestrzenia się w Europie przede wszystkim w kierunku południowym i południowo-wschodnim.

   
Literatura  
  • Alekhnovich A.V., Ablov S.E., Kulesh V., Pareiko O.A. 1999. Orconectes limosus in the fauna of Belarus. In: Gherardi F., Holdich D.M. (eds) Crayfish in Europe as alien species. How to make the best of a bad situation? Balkema, Rotterdam: 237-242.
  • Burba A. 1994. Facts about crayfish in Lithuania. Nordic Journal of Freshwater Research 69: 170-172.
  • Crocker D.W. 1957. The crayfishes of New York State. New York State Museum Bulletin 355. 97.
  • Couture R., Savignac R. 1984. Premiere mention au Quebec de l'écrevisse Orconectes limosus (Rafinesque). Canadian Naturalist 111: 211-212.
  • Czarnecki M., Andrzejewski W., Mastyński J. 2003. The feeding selectivity of wels (Silurus glanis L.) in Góreckie Lake. Archives of Polish Fisheries 11.1: 141-147.
  • Dehus P. 1990. Die Verbreitung der Flusskrebse (Decapoda, Astacidae, Cambaridae) in Schleswig-Holstein. Faunistsch-Okologische Mittelungen. Band 6 (3/4): 95-105.
  • Dehus P. 1995. Flusskrebse in Baden-Wuttemberg, Gefahrdung und Schutz. Information des Fischereiforshungsstelle des Landes Baden-Wuttemberg: 1-21.
  • Ďuriš Z. 1999. On the distribution of the introduced crayfish Orconectes limosus in Poland. Freshwater Crayfish 12: 830-834.
  • Francois D.D. 1959. The crayfishes of New Jersey. The Ohio Journal of Sciences 59 (2): 108-127.
  • Hamr P. 1998. Conservation status of Canadian freshwater crayfishes. Report for the World Wildlife Fund Canada. WWF, Toronto.
  • Hamr P. 2002. Orconectes. Biology of Freshwater Crayfish (ed. Holdich D.M.): 585-589, 600-603.
  • Hobbs H.H.Jr. 1989. An ilustrated checklist of the American crayfishes (Decapoda: Astacidae, Cambaridae and Parastacidae). Smithsonian Contributions to Zoology 480: 1-236.
  • Jażdżewski K. 1970. Notatka o skorupiakach rzeki Biebrzy. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Ser. 2, Mat.-Przyr., Łódź 40: 47-55.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 1993. Survey and distribution of Crustacea, Malacostraca in Poland. Crustaceana. 65, 2: 176-191.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 1995. Pancerzowce prócz równonogów lądowych. Malacostraca prócz Oniscoidea. Katalog fauny Polski, Cz. XIII, tom 1. Dział Wydawnictw Muzeum i Instytutu PAN, Warszawa.
  • Jezerinac R.F., Stocker G.W., Tarter D.C. 1995. The Crayfishes (Decapoda: Cambaridae) of West Virginia. Ohio Biological Survey, Columbus. Ohio.
  • Kossakowski J. 1956. Rozsiedlenie raków w Polsce. Gospodarka Rybna. 5: 9-10.
  • Kossakowski J. 1966. Raki. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa: 5-291.
  • Kossakowski J. 1972. The freshwater crayfish in Poland. A short Reviev of Economic and Research Activities. Freshwater Crayfish 1. Austria 1972: 18-26.
  • Kossakowski J., Orzechowski B. 1975. The crayfish Orconectes limosus in Poland. Freshwater Crayfish 2: 31-47.
  • Krzywosz T., Białokoz W., Chybowski Ł. 1995. Rak pręgowaty w wodach województwa suwalskiego. Komunikaty Rybackie (2): 8-11.
  • Kulmatycki W. 1935. Cambarus affinis Say - rak amerykański, nowy mieszkaniec wód Pomorza i Wielkopolski. Przegląd Rybacki: 10-11
  • Kulmatycki W. 1938. Przyczynki do znajomości ichtiofauny i karcynofauny południowej Wielkopolski. Przegląd Rybacki 12: 547-552.
  • Laurent P.J. 1995. Eradication of unwanted crayfish species for astacological management purposes. Freshwater Crayfish 8: 121-133.
  • Leńkowa A. 1962. Badania nad przyczynami zaniku, sposobami ochrony i restytucją raka szlachetnego Astacus astacus (L.) w związku z rozprzestrzenianiem się raka amerykańskiego Cambarus affinis Say. Ochrona Przyrody. PAN. Rocznik 28: 1-37.
  • Mastyński J. 1970. Raki w wodach Wielkopolski. Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu - XLIX: 69-74.
  • Mastyński J., Kaczmarek K. 1976. Stan raków w wodach Wielkopolski. Gospodarka Rybna 28, 10: 20-21.
  • Mastyński J., Andrzejewski W. 2001. Cechy morfometryczne i rozpoznawanie raków występujących w Polsce. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań: 7-19.
  • Momot W.T. 1984. Crayfish production: A reflection of community energetics. Journal of Crustacean Biology 4 (1): 35-35.
  • Orzechowski B. 1984. Productivity of the freshwater crayfish Orconectes limosus Raf. (=Cambarus affinis Say.) in Koronowo Basin. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, Zeszyt 57: 3-35.
  • Petrusek A., Filipová L., Ďuriš Z., Horka I., Kozák P., Policar T., Štambergová M., Kučera Z. 2006. Distribution of the invasive spiny-cheek crayfish (Orconectes limosus) in Czech Republic. Past and present. Bulletin Français de la Peche et de la Pisciculture 380-381: 903-918.
  • Pieplow U. 1938. Fischereiwissenschaftliche Monographie von Cambarus affinis Say. Zeitschr. f. Fisch. Zeitung B, 34: 349-440.
  • Puky M., Schád P. 2006. Orconectes limosus colonises new areas fast along the Danube in Hungary. Bulletin Français de la Peche et de la Pisciculture 380-381: 919-926.
  • Podsiadło E. 1978. Wstępne badania nad występowaniem raków w wodach Warszawy. Acta Hydrobiologica 20. 4: 379 - 392.
  • Rafinesque C.A. 1817. Synopsis of four new genera and ten new species of Crustacea found in the United States. American Monthly Magazine and Critical Review 2: 40-43.
  • Sakowicz S., Kompowski A. 1961. Ikra w pokarmie raka pręgowatego (Orconectes limosus (Raf.)). Roczniki Nauk Rolniczych. Tom 81-B-2: 377-388.
  • Say T. 1817. An account of Crustacea of the United States. Journal Acad. Natural Sciences Phila 1 (1): 155-451.
  • Schulz R., Śmietana P. 2001. Occurrence of native and introduced crayfish in Northeastern Germany and Northwestern Poland. Bulletin Français de la Peche et de la Pisciculture 361: 629-641.
  • Schulz H., Śmietana P., Schulz R. 2002. Crayfish occurrence in relation to land-use properties: implementation of a Geographic Information System. Bulletin Français de la Peche et de la Pisciculture 367: 861-875.
  • Schulz H.K., Śmietana P., Maiwald T., Oidtmann B., Schulz R. 2006. Case studies on the co-occurrence of Astacus astacus (L.) and Orconectes limosus (Raf.) - snapshots of a slow displacement. Freshwater Crayfish 15: 212-219.
  • Skalski A.W. 1994. Rozmieszczenie raków - VIII-4, Tablica 57 A. W: Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. Polska Akademia Nauk. IG i PZ. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Gregorczyk, Warszawa.
  • Strużyński W., Śmietana P. 1999. On the distribution of Crayfish in Poland. Freshwater Crayfish 12: 825-829.
  • Stypińska M. 1972. Zmienność płodności raka pręgowatego (Orconectes limosus Rafinesque 1817) w jeziorze Wdzydze. Roczniki Nauk Rolniczych 94-H (3): 73-81.
  • Stypińska M. 1978. Zmienność indywidualnej płodności absolutnej raków występujących w wodach Pojezierza Mazurskiego. Roczniki Nauk Rolniczych 98-H (3): 177-203.
  • Szaniawska A., Normant M., Michałowska M., Kamińska A. 2005. Morphometric characters of the freshwater american crayfish Orconectes limosus Raf., from the Vistula Lagoon (Poland). Oceanological and Hydrobiological Studies. Vol. XXXIV :195-207.
  • Śmietana P. 1998. Występowanie raków rodzimych w Polsce północno-zachodniej i analiza porównawcza cech ich populacji, ze szczególnym uwzględnieniem raka błotnego (Pontastacus leptodactylus Eschscholtz, 1823). Praca doktorska. Akademia Rolnicza. Szczecin: 1-128.
  • Śmietana P. 2003. Tempo wzrostu raka pręgowatego Orconectes limosus Raf. w warunkach współwystępowania z rakiem szlachetnym Astacus astacus L. Zjazd Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Toruń 2003. Streszczenia: 87.
  • Śmietana P., Krzywosz T., Strużyński W. 2004. Review of the national restocking programme "Active Protection of Native Crayfish in Poland" 1999-2001. Bulletin Français de la Peche et de la Pisciculture 372-373; 289-301.
  • Talbot J. 1985. Synthese des connaissances actuelles sur les populations d'écrevisses du lac St Pierre et propositions sur la mise en valuer de leur exploitation commerciale. Rapport Spécial. Direction Générale de Faune, Service des Especes d'Eau Fraîche, Ministere du Loisir, de la Chasse et de la Peche.
  • Taylor C.A., Warren M.L.Jr., Fitzpatrick J.F.Jr. et al. 1996. Conservation status of crayfishes of the United States and Canada. Fisheries 21: 25-38.
  • Unestam T. 1969. Resistance to the crayfish plague in some American, Japanese and European crayfishes. Report. Institute Freshwater Research. Drottningholm. 49: 202-209.
  • Vey A., Söderhäll K., Ajaxon R. 1981. Susceptibility of Orconectes limosus Raf. to the crayfish plague, Aphanomyces astaci Schikora. In: Goldman Ch.R. (ed.) Freshwater Crayfish V. Papers from the Fifth International Symposium on Freshwater Crayfish. A Vi Publishing Company, Westport.
   
Streszczenie  

Endemic to the Altantic watershed of the USA. First introduction into Europe in 1890 from the USA to a pond in the village of Barnówko (NW Poland), then in 1895 near Fécamp (France) and in years 1911-1913 into the Cher (tributary of the Loire). Subsequently introduced throughout Europe. By 2005 Spiny-cheek Crayfish was present in at least 18 European countries.

Found in lowland waters, including soft-bottomed, silty, turbid and muddy waters, in large rivers, streams, polluted canals, as well as ponds and lakes. Tolerant of its habitat drying out for a number weeks and of brackish waters (Gdansk Bay). Feeds on a wide variety of animal and plant material. Females producing up to 400 eggs. Life span up to 4 years, exceptionally (6-7 years). A polytrophic, aggressive, fast growing and highly fecund species. A proven carrier of crayfish plague. It is replacing Astacus astacus and Astacus leptodactylus as well as taking over habitats left vacant by demise of indigenous species due to the crayfish plague. In Poland very common with exception of the south-eastern part of the country.

   
Opracowanie  Przemysław Śmietana
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014