Phasianus colchicus Linnaeus, 1758
bażant, bażant obrożny
Pheasant

 introdukcja wczesnohistoryczna, w zasadzie przed rokiem 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Phasianidae  kurakowate
Rząd  Galliformes   grzebiące
Gromada  Aves  ptaki
Typ  Chordata  strunowce
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Opisany z obszaru inwazyjnego.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Pierwotnie, w czasach przedhistorycznych bażant zasiedlał całą środkową Azję od Kaukazu (zach. Gruzja, zach. wybrzeża Morza Kaspijskiego, Armenia, Azerbejdżan) oraz obszary położone na wschód od północnych stoków Himalajów po Mandżurię, Koreę i Wietnam. W latach 70. ubiegłego stulecia w Chinach, w prowincji Szantung, w górskiej miejscowości Lin-Tju odkryto najstarsze kopalne szczątki bażanta, pochodzące sprzed około 20 mln lat (Krupka 1989). W granicach współczesnej Polski najwcześniej odnotowany w osadach późnego holocenu (schronisko Żytniej Skały), datowanych od epoki brązu po średniowiecze, jako gatunek już wtedy sprowadzany spoza Europy (Bocheński 1989, 1993).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Bażant jest średniej wielkości ptakiem grzebiącym. Długość ciała samca (koguta) wynosi 70-90 cm, z czego 35-45 cm przypada na ogon. Długość ciała samicy (kury) wynosi 55-70 cm, włącznie z ogonem o długości 25-35 cm). Samce osiągają wagę do 1,5 kg, natomiast samice - do 1 kg. Kogut ma zieloną głowę z metalicznym połyskiem i dwoma małymi czubkami, wokół oczu występuje naga czerwona skóra, a na szyi biała obroża o różnej szerokości. Pióra na plecach są złotordzawe, z fioletowym połyskiem, jasno zakończone. Upierzenie barków jest pstre, z łuskowym rysunkiem. Pierś brązowo-czarna, brzuch czarny. Ogon żółtobrunatny z czarnym pręgowaniem. Kura jest mniej kolorowa, z popielato-rudym wierzchem ciała, na którym występuje nieregularne, poprzeczne prążkowanie. Spód ciała jaśniejszy, prawie bez plam.

   
Biologia, ekologia  

Okres rozrodczy bażantów trwa od marca do maja. Koguty walczą ze sobą o partnerki. Dominujące koguty gromadzą wokół siebie stadko liczące do 10 kur. Kury zakładają gniazdo w płytkim zagłębieniu w ziemi. Jest ono skąpo wysłane trawami, zwykle pod osłoną roślinności. W maju-czerwcu kury składają 8-15 jaj koloru oliwkowozielonego, a następnie wysiadują je przez 24-25 dni. Koguty nie biorą udziału w wysiadywaniu ani opiece nad pisklętami. Młode po kilku godzinach sprawnie biegają, a w drugim tygodniu życia podlatują. Pozostają z matką około 80 dni. Bażant chętnie przebywa w gęstwinach leśnych, krzakach i trzcinach w pobliżu wody. Preferuje krajobraz rolniczy z zakrzewieniami i zadrzewieniami. Żeruje w ciągu dnia, noc spędza ukrywając się na drzewie lub w krzakach. Pokarm bażanta stanowią nasiona, jagody, korzonki, części zielone roślin, trawy. Żywi się również małymi bezkręgowcami (owadami, ślimakami, dżdżownicami itp.). W hodowli dożywa 12 lat (Krupka 1989).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Bażant był introdukowany w Grecji już w starożytności, być może nawet w XIV w. p.n.e. (Bijlsma i Hill 1997). Stąd został wprowadzony do Włoch, południowej Francji, Niemiec i innych krajów Europy kontynentalnej. Do Wielkiej Brytanii sprowadzono go prawdopodobnie w XI lub XII w. (Lever 1987), choć do XVI w. bażanty nie były tam rozpowszechnione. Niethammer (1963 - za Leverem l.c.) sugeruje, że na obszar Niemiec i Czech bażant został sprowadzony w XI wieku, do Austrii na początku XV w. (1414 r.), na Węgry na początku XVI w. Najpóźniej bażanty introdukowano w krajach skandynawskich - ok. 1875 r. w Norwegii i ok. 1900 r. w Finlandii (Bijlsma i Hill 1997). W Europie wprowadzano różne rasy geograficzne i podgatunki bażanta (Ph. c. torquatus, Ph. c. mongolicus, Ph. c. karpowi, Ph. c. formosanus).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Najwcześniejsze informacje o występowaniu bażantów na obszarze położonym w obecnych granicach Polski pochodzą z 1567 roku ze Śląska (Glutz von Blotzheim 1973). Rozwój hodowli wolierowych tego gatunku w Polsce nastąpił w XIX wieku. W okresie międzywojennym wolierowe i otwarte hodowle bażantów były bardzo popularne, a liczebność tego gatunku w niektórych łowiskach była bardzo duża. W okresie II wojny liczebność polskiej populacji bażanta znaczenie spadła. W roku 1955 szacowano ją na 25 400 osobników (Kamieniarz 1990a). Do odbudowy populacji bażanta przystąpiono w latach 50. XX w., tworząc nowe ośrodki hodowli wolierowej. Pozyskane z nich bażanty introdukowano na obszarach, w których gatunek ten wyginął, a także w rejonach, w których nigdy wcześniej nie występował. Jedynie w niektórych rejonach kraju wysiłki przynosiły efekty w postaci powstawania stabilnych populacji bażantów. Najmniej udane introdukcje miały miejsce w północno-zachodniej i południowo-zachodniej części kraju. Niepowodzenia te przypisywane były niskiej jakości introdukowanych osobników, nieodpowiednim warunkom siedliskowym i klimatowi, nadmiernemu drapieżnictwu i brakowi zabiegów hodowlanych (Pielowski 1984). Głównym źródłem informacji o dynamice populacji bażantów są dane pochodzące z krajowej sprawozdawczości łowieckiej, gromadzone w ramach monitoringu zwierzyny przez Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego (PZŁ) w Czempiniu. Do roku 2005 dane te obejmowały tylko obwody dzierżawione przez koła łowieckie, które stanowią około 90% wszystkich obwodów łowieckich w Polsce. Z tego względu podane poniżej historyczne liczebności populacji bażantów są zapewne zaniżone w stosunku do rzeczywistej całkowitej liczebności tego gatunku w Polsce, jednak dobrze oddają trendy populacji.

Mimo nieudanych introdukcji w niektórych regionach kraju, od chwili rozpoczęcia odbudowy populacji, jej ogólnopolska liczebność znacznie wzrosła. W 1970 roku szacowano ją na 350000, a w roku 1977 na 961 000 osobników (Kamieniarz 1990a). W latach 1969-1978 introdukcje prowadzono w 30% wszystkich obwodów dzierżawionych przez koła łowieckie, wsiedlając do wolnej przyrody średnio 169 000 bażantów rocznie (Kamieniarz 1990b). Pod koniec lat 70. na przeważającej części terytorium Polski nastąpił jednak znaczny, około 60% spadek liczebności bażanta (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Spadek ten nastąpił mimo stałego intensywnego zasilania dzikich populacji osobnikami pochodzącymi z hodowli. W latach 1979-1988 średni roczny poziom introdukcji wynosił około 152 000 osobników, wsiedlanych w obrębie 20% dzierżawionych obwodów łowieckich (Kamieniarz 1990b). Mimo tego, w tym samym okresie z 42% do 59% wzrosła liczba obwodów łowieckich, w których bażant nie występował w ogóle lub był stwierdzany sporadycznie. Jednocześnie pozyskanie w różnych regionach kraju zmniejszyło się w tym okresie od dwóch do pięciu razy. Do załamania się liczebności bażantów najprawdopodobniej przyczyniło się zmniejszenie mozaikowatości siedlisk, obniżenie jakości introdukowanych osobników, niewłaściwy sposób prowadzenia introdukcji, mechanizacja i chemizacja rolnictwa, drapieżnictwo ze strony lisa oraz ciężkie zimy (Kamieniarz 1990a). Jednak wydaje się, że przynajmniej na części obszaru Polski, wpływ poziomu pozyskania i wsiedlania nie ma decydującego wpływu na liczebność bażantów i jest ona regulowana głównie przez czynniki naturalne (Walasz 2000, Kamieniarz 2005). Według danych Stacji Badawczej PZŁ w Czempiniu, w 1987 roku liczebność bażantów osiągnęła najniższy od wielu lat poziom około 254 000 osobników.

Od 1990 r. dane o liczebności bażantów publikowane są w "Rocznikach Statystycznych" Głównego Urzędu Statystycznego. Dane te obejmują zarówno liczebność w obwodach dzierżawionych przez koła łowieckie, jak i obwodach wyłączonych, a także na obszarach parków narodowych. Choć dane te nie obejmują ośrodków hodowlanych zwierzyny zarządzanych przez Lasy Państwowe, to można uznać, że dane dotyczą one całkowitej liczebności wolnożyjącej populacji bażantów w Polsce. W 1990 r. była ona oceniana na około 377 000 osobników, a w 1997 r. już tylko na około 219 000 osobników (ryc. 1). Od tego czasu następował powolny wzrost liczebności populacji, która w 2007 r. osiągnęła poziom około 368 000 osobników (GUS 2007).

Bażant najliczniej występuje w Polsce południowej i centralnej, co jest odbiciem zwiększonej intensywności introdukcji tego gatunku w tym rejonie, jak i łagodniejszymi zimami. Najmniej jest bażantów na północnym wschodzie i północnym zachodzie kraju.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Spośród 23 parków narodowych i 75 parków krajobrazowych, z których otrzymano informacje o występowaniu gatunków obcych, bażant był stwierdzony w 69 (70,4%) obszarach (Najberek 2007).

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Nie ma badań jednoznacznie potwierdzających negatywny wpływ bażantów na rodzimą przyrodę. Występowanie tego gatunku nie wiązało się z jakimkolwiek negatywnym wpływem na 67 ankietowanych obszarach chronionych w Polsce. Informacje o takim wpływie uzyskano jedynie z Kampinoskiego i Poleskiego Park Narodowego (Najberek 2007). Dotyczyły one domniemanego wpływu bażantów na cietrzewie. Bażant może się krzyżować z cietrzewiem Tetrao tetrix, dając bezpłodne potomstwo (Komenda 1986, Kamieniarz 2002). Jednak o ile to zjawisko w ogóle występuje w naturze, to jego skala jest w naszym kraju marginalna (Kamieniarz 2002). Wiadomo, że w hodowlach bażanty mogą przenosić pasożytniczego wiciowca Histomonas meleagridis, który wywołuje u cietrzewi poważną chorobę zwaną histomonadozą lub czarną główką. Wywołuje ona bardzo poważne, sięgające 100% straty w hodowlach cietrzewi (Komenda 1986, Kamieniarz 1990b). Jednak występowanie histomonadozy w naturze jest niezwykle rzadkie i brak potwierdzonych przypadków śmiertelności cietrzewi wywołanej przez tę chorobę (Kamieniarz 2002). Nie zostało również potwierdzone występowanie konkurencji pokarmowej bażantów z cietrzewiem, kuropatwą Perdix perdix i przepiórką Coturnix coturnix (Kamieniarz 1990b, 1996, 2002, Krupka 1989).

Bażant jest ptakiem łownym, jednak jego status prawny w Polsce nie jest jednoznaczny. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 marca 2005r. (Dz.U. 2005, Nr 48, poz. 459) polowania na koguty bażanta są dozwolone w okresie od 1 października do końca lutego, na kury natomiast można polować w okresie od 1 października do 31 stycznia, wyłącznie na terenach ośrodków hodowli zwierzyny, gdzie prowadzi się wolierową hodowlę bażanta. Według danych Stacji Badawczej PZŁ w Czempiniu, w okresie 1990-2006 roczny poziom pozyskania pozostawał względnie stały, wynosząc średnio około 33% stanu populacji, czyli około 95 500 osobników.

Introdukcje ("zasiedlenia") i pozyskanie gatunków łownych w Polsce prowadzone są zgodnie z Ustawą - prawo łowieckie (Dz. U. 1995, Nr 147, poz. 713) i odpowiednimi rozporządzeniami Ministra Środowiska (Dz. U. 2005, Nr 45, poz. 433; Dz. U. 2005, Nr 48, poz. 459). Według przepisów prawnych gospodarka łowiecka (w tym "zasiedlanie" łowisk) prowadzona jest w oparciu o wieloletnie łowieckie plany hodowlane i roczne plany łowieckie.

Jednocześnie, ponieważ bażant jest w naszym kraju gatunkiem obcym, podlega on Ustawie o ochronie przyrody (Dz. U. 2004, nr 92, poz. 880), wedle której wprowadzanie gatunków obcych do środowiska przyrodniczego jest zabronione. W ustawie tej nie ma żadnego zapisu powołującego się na inne akty prawne regulujące introdukcje obcych gatunków, na przykład obcych zwierząt łownych. Dlatego według możliwej interpretacji, osoba introdukująca bażanta, podobnie jak w przypadku introdukcji każdego innego gatunku obcego, łamie przepisy o ochronie przyrody i podlega karze grzywny lub aresztu.

Sytuację prawną bażanta w Polsce dodatkowo komplikuje fakt, że zgodnie z ustawą hodowlaną z dnia 20 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 2002, Nr 207, poz. 1762; 2004, Nr 91, poz. 866), na prowadzenie chowu i hodowli zamkniętej tego gatunku, w odróżnieniu od innych gatunków łownych, nie jest konieczne uzyskanie zgody ministra właściwego do spraw środowiska. Jednocześnie, w powszechnej opinii myśliwych, bażant nie jest w Polsce gatunkiem obcym, ponieważ od dawna jest trwałym elementem fauny naszego kraju i nie stanowi dla niej poważnego zagrożenia.

Mimo że nie ma jednoznacznych dowodów na szkodliwość bażanta, to jego introdukcje powinny być prowadzone z rozwagą, zwłaszcza na terenach cennych przyrodniczo i w ich pobliżu. Ponieważ negatywny wpływ bażantów na cietrzewie nie został w wystarczającym stopniu zbadany, należy zaniechać introdukcji bażantów na obszarach, na których występuje cietrzew, bądź na których w przyszłości możliwe będzie przywrócenie jego występowania (Kamieniarz 2002).

   
Prognoza  

Prognozowanie trendów populacyjnych jest w przypadku bażanta trudne, ponieważ jego liczebność, przynajmniej na części terytorium Polski, zależy ściśle od intensywności introdukcji i od warunków atmosferycznych w czasie zimy. Aktualna liczebność bażanta (ponad 368 000 osobn. w roku 2007) jest niemal trzykrotnie niższa niż w czasie najwyższego stanu pod koniec lat 70. XX w., zatem, w przypadku intensywnych i udanych introdukcji i łagodnych zim, liczebność tego gatunku może znacznie wzrosnąć.

Introdukcje bażanta prowadzi się we wszystkich krajach sąsiadujących z Polską. W żadnym z tych krajów nie jest on uznawany za gatunek szkodliwy.

   
Literatura  
  • Bijlsma R.G., Hill D. 1997. Phasianus colchicus Pheasant. In: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds) The EBCC Atlas of European Breeding Birds. T & A.D. Poyser, London: 218-219.
  • Bocheński Z. 1989. Ptaki - Aves. W: K. Kowalski (red.) Historia i ewolucja lądowej fauny Polski. Folia Quaternaria, Kraków, 59/60: 89-108.
  • Bocheński Z. 1993. Catalogue of fossil and subfossil birds of Poland. Acta Zoologica Cracoviensia 36: 329-460.
  • Glutz v. Blotzheim U.N., Bauer K., Bezzel E. 1973. Handbuch der Vögel Mitteleuropas 5. Akademische Verlagsgesellschaft, Frankfurt am Main: 322-372.
  • GUS 2007. Ochrona środowiska 2007. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa: 331.
  • Kamieniarz R. 1990a. Bażant w Polsce. Wczoraj, dziś i jutro, cz. I. Łowiec Polski 10: 10-11.
  • Kamieniarz R. 1990b. Bażant w Polsce. Wczoraj, dziś i jutro, cz. II. Łowiec Polski 11: 8-10.
  • Kamieniarz R. 1996. Ostatnia ostoja cietrzewia na nizinach zachodniej Polski. Łowiec Polski 5: 20-21.
  • Kamieniarz R. 1999. Sytuacja bażanta w Polsce w latach 1990-1997. W: Kubiak S. (red.) Zwierzyna drobna jako element bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Oficyna Wyd. Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, Włocławek: 145-151.
  • Kamieniarz R. 2002. Cietrzew. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin: 1-120.
  • Kamieniarz R. 2005. Przybysz z Azji. Łowiec Polski 10: 12-13.
  • Komenda E. 1986. Czy bażant zagraża cietrzewiowi? Łowiec Polski 3: 26.
  • Krupka J. 1989. Bażant łowny - Phasianus colchicus (Linnaeus, 1758). W: (red.) Krupka J. Łowiectwo. PWRiL, Warszawa: 252-257.
  • Lever Ch. sir. 1987. Naturalized birds of the world. Longman Scien- tific & Technical, Essex, UK: 1-615 + illus.
  • Najberek K. 2007. Inwazje biologiczne w parkach narodowych i krajobrazowych w Polsce. Praca magisterska. Uniwersytet Jagielloński, Kraków i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 1-43.
  • Pielowski Z. 1984. Bażant - w łowisku i hodowli. Łowiec Polski 6: 10-13.
  • Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PPPP "pro Natura", Wrocław: 281-282.
  • Walasz K. 2000 (red.). Atlas ptaków zimujących Małopolski. Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne, Kraków: 270-272.
   
Streszczenie  

The native range of Pheasant covers middle Asia from the Caucasus, through areas north of the Himalayas, to eastern China, Korea and Vietnam. Since ancient times it has been introduced in southern Europe, and since the Middle Ages - in areas further north. The earliest information on the occurrence of Pheasant in Poland comes from 1567. Since the 19th century the keeping of this species in aviaries has became very popular and it was also deliberately introduced into the wild for hunting. After World War I its numbers were very high in some areas but World War II caused a significant decrease in the population throughout the country (down to 24 500 individuals in 1955). In 1950s breeding of Pheasants became popular again, which resulted in very intensive introductions in different parts of Poland, including areas in which the species had not occurred before. On average, 170,000 individuals were introduced each year in 1970s. Although a considerable number of introductions failed, and despite intensive hunting, the total population in Poland grew to 350,000 in 1970, and as many as 961,000 in 1977. This increase was followed by a steady and significant decrease, down to 219,000 individuals in 1997. It was attributed to combination of factors, including low quality of introduced birds, changes in agricultural practices, and severe climatic conditions. Over the last decade the population steadily recovered, reaching 368,000 in 2007. Pheasant occurs throughout Poland, with highest densities in the southern and central parts of the country. Populations in these areas are, to a large extent, sustainable; their persistence does not depend on augmenting by introductions.

There is no data unequivocally confirming negative impact of Pheasant on native species. There are opinions that Pheasant hybridizes with Black Grouse Terao tetrix. However, it was not confirmed in the wild and even if this does occur, it is unlikely to have a serious impact on the Black Grouse population. Pheasant is a vector of Histomonas meleagridis, a parasitic flagellate protozoan causing histomonadosis. This disease is lethal for Black Grouses in breeding farms but there are no reports of its impact on wild populations. No study was carried out to test the alleged food competition between Pheasant and native Partridge Perdix perdix and Quail Coturnix coturnix.

It is difficult to predict the future trend in Pheasant population in Poland, as in large areas the persistence of this bird strictly depends on the level of introductions. Currently, the numbers are three times lower than during the peak in the 1970s. This suggests that there is a potential for the population growth, shall the level of introductions be maintained.

   
Opracowanie  Wojciech Solarz
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014