Menetus dilatatus (Gould, 1841)
zatoczek rozszerzony
Trumpet ram`s -horn

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Planorbidae  zatoczkowate
Rząd  Pulmonata  
Gromada  Gastropoda  ślimaki
Typ  Mollusca  mięczaki
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Cincinnati USA.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Wschodnie stany USA (Kerney 1999).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Ślimak o niewielkiej połyskującej muszli, z wyraźnie zaznaczonymi regularnymi prążkami poprzecznymi i słabo zaznaczonymi prążkami spiralnymi, której wysokość wynosi od 0,9 do 1,3 mm a szerokość od 2 do 3,6 mm.

Muszla barwy ciemnobrązowej, rogowej lub żółtawozielonej. Zbudowana z 3 szybko narastających skrętów, z których ostatni jest około dwa razy szerszy od przedostatniego. Górna część ostatniego skrętu z wyraźnie zaznaczoną krawędzią, powyżej której skręt jest spłaszczony. Górna strona muszli płaska, ale dobrze wysklepiona (przedostatni skręt wystaje ponad płaszczyznę muszli), strona dolna skrętów silnie wypukła. Dołek osiowy wąski i głęboki.

Otwór muszli nieregularnie eliptyczny. Miejsca przyczepienia otworu do przedostatniego skrętu niewiele oddalone niekiedy połączone płaskim modzelem (Piechocki 1979, Glöer i Meier-Brook 1998).

   
Biologia, ekologia  

Nieliczne, pojedyncze europejskie stanowiska występowania zatoczka rozszerzonego obejmują jeziora, w tym również włączone w procesy technologiczne elektrowni, kanały (Berger i Dzięczkowski 1977, 1979; Kerney 1999, Haldermann 2003, Müller i in. 2005), wyrobiska popiaskowe, rozlewiska, zbiorniki zaporowe (Beran 2003, 2005), duże rzeki: np. Men, Łaba , Szprewa, Ren, Rodan (Fruget 2003, Haldermann 2003, Arlt 2005, Müller i in. 2005, Bernauer i Jansen 2006), skanalizowane strumienie (Kerney 1999), starorzecza (Beran 2002, Müller i in. 2005) i stawy (Haldermann 2003).

Występuje najczęściej w wodach płytkich (głębokość od 0,05 do 0,7 m), na powierzchni niewielkich kamieni, kawałkach drewna zanurzonych w wodzie, na szczątkach roślin wodnych jak i opadłych liściach z drzew, rzadziej na żywych roślinach wodnych. Osobniki tego gatunku znajdowano również na bezroślinnych, zacienionych stanowiskach oraz wśród mchu wodnego (Berger i Dzięczkowski 1977, Kerney 1999, Haldermann 2003, Beran 2003, 2005). Toleruje warunki beztlenowe, panujące w osadach dennych. Może występować w wodach, których temperatura nie przekracza 32oC (Berger i Dzięczkowski 1977). Według Kerneya (1999) stanowiska jego występowania nie są ograniczone do wód podgrzanych.

Nieliczny w zebranych kolekcjach. Największe zagęszczenie, poza rodzimym zasięgiem, osiągnął w Czechach w zbiorniku Lipno (Beran 2005). Występuje z wieloma innymi gatunkami ślimaków.

W Ameryce Północnej jest żywicielem pośrednim larw motylicy żółwiej pasożytujących na żółwiach wodnych (Berger i Dzięczkowski 1979).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Menetus dilatatus został zawleczony do Europy ze wschodnich stanów USA. Po raz pierwszy wykazany na Wyspach Brytyjskich w Pendleton nieopodal Manchesteru w 1869 (Kerney 1999) w dwóch kanałach, do których spływała woda z przędzalni bawełny. Kolejne stanowisko (1886 rok - Burley nieopodal Manchesteru) zlokalizowane było w odstojnikach papierni (Berger i Dzięczkowski 1979). W Walii znany od 1969, a w wielkim Kanale Londyńskim od 1974 roku (Kerney 1999). We Francji pojawił się w 1980 roku (Devin i in. 2005), w tym samym okresie notowane są pierwsze stanowiska jego występowania w Niemczech (kanał Ren-Herne; Geiter i in. 2002, Haldermann 2003). W Czechach znany od roku 1994 (wyrobisko popiaskowe w Kolinie; Šefrová i Laštůvka 2005). W Polsce od 1970 roku zasiedla jeziora konińskie.

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

W latach 70. stanowiska występowania Menetus dilatatus zostały stwierdzone w jeziorach: Gosławskim, Ślesińskim, Licheńskim, Pątnowskim i Mikorzyńskim i kanałach z podgrzaną wodą, ale licznie występował tylko lokalnie (kanały odprowadzające wodę bezpośrednio z elektrowni). Stanowiska jego występowania związane były ze szczątkami roślin wodnych, z fragmentami drewna zanurzonego w wodzie i z obecnością kamieni. Do jezior konińskich mógł być zawleczony z narybkiem amura białego (Berger i Dzięczkowski 1979).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak danych.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Dotychczas nie wykazano wpływu zatoczka rozszerzonego na rodzimą faunę.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Nie wykazano oddziaływań szkodliwych na różnorodność fauny wodnej.

   
Prognoza  

W Republice Czeskiej z roku na rok wzrasta liczba wykazywanych stanowisk występowania tego gatunku w środowiskach wodnych różnego typu (Beran 2003, 2005). Obecnie zatoczek ten jest stałym elementem malakofauny Niemiec (Kobialka i in. 2006). Można, więc przewidywać, że w najbliższych dekadach mogą pojawić się nowe stanowiska jego występowania w Polsce. Należy przypuszczać, że do wód śródlądowych może trafić wraz z importowanym narybkiem, ale na wielu dotychczasowych europejskich stanowiskach występowania zatoczka rozszerzonego najprawdopodobniej nie dokonywano tego typów zabiegów.

   
Literatura  
  • Arlt D. 2005: Freshwater molluscs of the “Biosphärenreservat Spreewald”. Malakologische Abhandlungen 23: 41-54.
  • Beran L. 2002: Aquatic molluscs of the Czech Republic- distribution and its changes, habitats, dispersal, threat and protection. Red List. Sbornik přirodovĕdného klubu v Uh. Hradišti, Supplementum 10: 1-258.
  • Beran L. 2003: Nàlez severoamerického druhu Menetus dilatatus (Mollusca: Gastropoda) v jižnich Čechách (Česká republika). Malacologica Bohemoslovaca 2: 1-2.
  • Beran L. 2005: Menetus dilatatus (Gould, 1841) (Gastropoda: Planorbidae) in the Lipno Reservoir (Southern Bohemia, Czech Republic). Malacologica Bohemoslovaca 4: 17-20.
  • Berger L., Dzięczkowski A. 1977. Mollusca [w] Wróblewski A. (red.) Bottom fauna of the heated Konin Lakes. Monografie Fauny Polski. 7: 152-179.
  • Berger L., Dzięczkowski A. 1979. Północnoamerykański zatoczek Menetus dilatatus (Gould, 1841) (Gastropoda, Planorbidae) w Polsce. Przegląd Zoologiczny 23, 1: 34-40.
  • Bernauer D., Jansen W. 2006. Recent invasions of alien macroinvertebrates and loss of native species in the upper Rhine River, Germany. Aquatic Invasions 1, 2: 55-71.
  • Devin S., Bollache L., Noël P-Y., Beisel J-N. 2005: Patterns of biological invasion in French freshwater systems by non-indigenous macroinvertebrates. Hydrobiologia 551: 137-146.
  • Fruget J.F. 2003: Changements environnementaux, derives ecologiques et perspectives de restauration du Rhone Francais: bilan de 200 ans d`influences anthropiques. VertigO.4. 3: 1-41.
  • Geiter O., Homma S., Kinzelbach R. 2002: Bestandaufnahme und Bewertung von Neozoen in Deutschland. Umweltforchungsplan des Bundesministeriums für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit. Texte 25/02: 1-232.
  • Glöer P., Meier- Brook C. 1998. Süsswassermollusken (Ein Bestimmungsschlüssel für die Bundesrepublik Deutschland).- 12. Auflage, Deutscher Jugenbund für Naturbeobachtung, Hamburg, 1-136.
  • Haldemann R. 2003. Menetus dilatatus (Gould, 1841) im Ems-Seiten-Kanal (Niedersachsen, Landkreis Emsland) (Gastropoda: Basommatophora: Planorbidae). Malakologische Abhandlungen 21: 75-78.
  • Kerney M. 1999: Atlas of the Land and Freshwater Molluscs of Britain and Ireland. Harley Books, London, 1-261.
  • Kobialka H., Beckmann K-H, Schröder E. 2006: Arbeitscheckliste Mollusken NRW 6. aktualisierte Ausgabe (Stand 15.01 2006) http://www.mollusken-nrw.de/forschung/checkliste.htm.
  • Müller R., Anlauf A., Schleuter M. 2005. Nachweise der Neozoe Menetus dilatatus (Gould, 1841) in der Oberelbe, Mittelelbe, dem Mittellandkanal und dem Nehmitzsee (Sachsen, Sachsen-Anhalt, Brandenburg) (Gastropoda: Planorbidae). Malakologische Abhandlungen. 23: 77-85.
  • Piechocki A. 1979. Mięczaki (Mollusca), ślimaki (Gastropoda). Fauna Słodkowodna Polski. 7. PWN, Warszawa- Poznań, 1-187.
  • Šefrová H., Laštůvka Z. 2005: Catalogue of alien animal species in the Czech Republic. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis Sbornik Mendelovy Zemědělské a Lesnickě Univerzity v Brnĕ. 18. 4: 151-170.
   
Streszczenie  

Trumpet Ram’s-horn was introduced into Europe from the eastern states of the USA, probably with aquarium plants. It was first found on the British Isles in 1869. In Poland the species is known from three artificial Konin Lakes where it appeared around 1960. Currently, it occurs in France, Germany, Czech Republic and Poland. It lives in shallow waters on submerged stones, plant remnants, wood pieces, and rarely, and living water plants.

We do not know whether it has a beneficial or harmful impact on native organisms or ecosystems. In view of the accidental mode of its introduction, the further expansion of M. dilatatus is unpredictable.

   
Opracowanie  Małgorzata Strzelec
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014