Dikerogammarus villosus (Sovinsky, 1894)

 introdukcja bieżąca, ostatnie ćwierćwieczeintrodukcja/inwazja regionalnaRodzina  Pontogammaridae  
Rząd  Amphipoda  obunogi
Gromada  Crustacea/Malacostraca  pancerzowce
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Morze Azowskie, zatoka Taganrog.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

D. villosus jest jednym z najszerzej rozprzestrzenionych obunogów ponto-kaspijskich. Pospolicie występuje w limanach Morza Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego oraz w dolnych odcinkach większych rzek uchodzących do tych mórz (Mordukhaj-Boltovskoj 1969).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Duży kiełż, wielkość samic 8-14 mm, wielkość samców 12-22 mm, przy czym największe osobniki mogą osiągać wielkość do 30 mm (Nesemann i in. 1995). Gatunek bardzo podobny do Dikerogammarus haemobaphes, zwłaszcza osobniki młodociane są trudne do rozróżnienia. Podstawową cechą taksonomiczną D. villosus jest uzbrojenie urosomy; zarówno na I, jak i na II segmencie urosomy występuje wysoki, stożkowaty lub cylindryczny kominek z 2-5 kolcami na szczycie. U samców biczyk czułków drugiej pary (A2) oraz propodus pierwszej i drugiej pary pereiopoda (tzw. gnatopoda - G1 i G2) są zaopatrzone w pęczki długich, gęstych, pierzastych szczecin. U samic brak jest długich szczecin na biczyku A2, propodus G1 i G2 zaopatrzony jest w krótkie szczeciny. I człon egzopoditu ostatniej pary odnóży odwłokowych - uropoda (U3) jest uzbrojony w pojedyncze grupy kolców (po 1-2 w grupie) tylko na zewnętrznej krawędzi (Konopacka 2004).

   
Biologia, ekologia  

Gatunek niezwykle płodny, liczba jaj w komorach lęgowych samic waha się od 29 do 136, maksymalna liczba jaj w miocie 188. Rozwój iteroparyczny, trzy generacje w ciągu roku, rozwój trwa od kwietnia do października (Kley i Maier 2003). D. villosus jest dominującym hydrobiontem w bentosie strefy przybrzeżnej dużych rzek; największe osobniki zasiedlają podłoże kamieniste, osobniki średniej wielkości i młodociane preferują korzenie przybrzeżnych drzew i makrofity (Devin i in. 2003). Prowadzone badania laboratoryjne wykazały, że D. villosus jest jednym z najbardziej agresywnych drapieżników wśród obunogów, często określany jako tzw. "killer shrimp". Poluje on zarówno na skorupiaki obunogie (inwazyjne i rodzime), jak i na inne bezkręgowce wodne: pijawki, skąposzczety, larwy jętek, ważek, chruścików, chrząszczy czy ochotkowatych (Dick i Platvoet 2000, 2001; Dick, Platvoet, Kelly 2002; Kley i Maier 2003, Krisp i Maier 2005). Analiza izotopowa (δ15N) pozwala stwierdzić, że D. villosus należy do tego samego poziomu troficznego co ryby (Marguillier i in. 1998).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Do Europy centralnej i zachodniej gatunek ten migrował tzw. "korytarzem południowym" ("southern corridor" - Bij de Vaate i in. 2002), czyli w górę Dunaju. Najwcześniej w węgierskim odcinku Dunaju stwierdził go Dudich (1927), wiele lat później w słowackim odcinku stwierdzili go Brtek (1953) i Šporka (1999), zaś Nesemann i in. (1995) jako pierwsi podali go z austriackiego odcinka Dunaju. W górnym Dunaju (w Bawarii) był po raz pierwszy stwierdzony w 1992 roku (Tittizer i in. 1994). Ponowne otwarcie kanału Dunaj-Men w 1992 roku spowodowało migrację D. villosus do dolnego Renu, w którym odkryli go Bij de Vaate i Klink (1995), a już w roku 1998 został znaleziony w Mozie (Vanden Bossche 2002). Z dorzecza Renu, penetrując Kanałem Środkowoniemieckim (Mittellandkanal) w kierunku wschodnim, przedostał się do Łaby (Grabow i in. 1998, Zettler 1999, Rudolph 2000) i stąd do Odry (Müller i in. 2001, Jażdżewski i Konopacka 2002). W ostatnich latach G. villosus został również odkryty we wszystkich większych rzekach Francji: Renie, Mozie, Mozeli, Saonie, Rodanie, Sekwanie i Loarze (Bollache i in. 2004) oraz we Włoszech - w jeziorze Garda i wypływającej z jeziora rzece Mincio, dokąd prawdopodobnie przedostał się z łodziami turystycznymi lub za pośrednictwem akwakultur (Casellato i in. 2006).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Gatunek po raz pierwszy w naszym kraju został stwierdzony w dolnej Odrze (Müller i in. 2001, Jażdżewski i Konopacka 2002). Obecnie w szybkim tempie rozprzestrzenia się w górę Odry; w 2005 r. został stwierdzony już na wysokości Lubiąża (dane własne niepublikowane). W ostatnim roku pojedyncze osobniki zostały również złowione w Zalewie Szczecińskim (Jażdżewski i in. 2005). W 2003 roku G. villosus został odkryty w kilku stanowiskach w dolnym Bugu (Konopacka 2004). Świadczy to niezbicie, że gatunek rozprzestrzenia się z basenu ponto-kaspijskiego do Europy środkowej również tzw. "kanałem centralnym" ("central corridor" - Bij de Vaate i in. 2002). Jest to drugi przypadek w Europie (obok D. haemobaphes z terenu Niemiec), aby gatunek inwazyjny wnikał do wód terytorialnych państwa jednocześnie z dwóch przeciwnych kierunków - z zachodu i ze wschodu.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Stwierdzony w obrębie Parku Narodowego "Ujście Warty", a także na terenach objętych łagodniejszą formą ochrony, jak: Krzesiński Park Krajobrazowy, Cedyński Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

D. villosus, jako skuteczny drapieżnik, osiągający duże zagęszczenia populacji, może stanowić konkurencję i poważne zagrożenie dla rodzimych biocenoz, w szczególności dla rodzimych i obcych gatunków Amphipoda. Dick i Platvoet (2000) wykazali, że w wielu stanowiskach na terenie Holandii (m.in. w jeziorach Ijsselmeer i Marhermeer) gatunek ten osiąga znaczne liczebności, redukując w szybkim tempie populacje wcześniej występujących tam obunogów - rodzimego Gammarus duebeni Liljeborg, 1852 i inwazyjnego Gammarus tigrinus Sexton, 1939. W Menie i kanale Dunaj-Men wypieranie rodzimych gatunków obserwowali w ostatnich latach Kley i Maier (2003). D. villosus zastąpił w nich dominujące jeszcze w późnych latach 80. rodzime Gammarus pulex (Linnaeus, 1758) i Gammarus roeselii Gervais, 1835. W Polsce zjawisko wypierania gatunków można zaobserwować w Odrze, gdzie D. villosus, migrując w górę rzeki, wypiera wcześniejszego G. tigrinus.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Poza oddziaływaniem na strukturę krajowych zespołów skorupiaków nie wykazano innych zagrożeń ekologicznych ani szkód gospodarczych wyrządzanych przez ten gatunek.

   
Prognoza  

Ze względu na zdolność szybkiego rozprzestrzeniania się, wysoką rozrodczość i szybkie tempo wzrostu wysoce prawdopodobna jest penetracja tego gatunku w górę i w dół Wisły od ujścia Bugu oraz zdominowanie fauny obunogów w całym biegu Odry. W niedalekiej przyszłości D. villosus może stać się gatunkiem kosmopolitycznym, o światowym zasięgu występowania (Ricciardi i Rasmussen 1998, Devin i in. 2003).

   
Literatura  
  • Bij de Vaate A., Jażdżewski K., Ketelaars H., Gollasch S., Van der Velde G. 2002. Geographical patterns in range extensions of macroinvertebrate Ponto-Caspian species in Europe. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 59: 1159-1174.
  • Bij de Vaate A., Klink A. G. 1995. Dikerogammarus villosus Sovinsky (Crustacea: Gammaridae) a new immigrant in the Dutch part of the lower Rhine. Lauterbornia 20: 51-54.
  • Bollache L., Devin S., Wattier R., Chovet M., Beisel J.-N., Moreteau J.-C., Rigaud T. 2004. Rapid range extension of the Ponto-Caspian amphipod Dikerogammarus villosus in France: potential consequences. Archiv für Hydrobiologie 160, 1: 57-66.
  • Brtek J. 1953. Beitrag zur Erkenntnis der Verbreitung einzelner neuer oder weniger bekannten pontokaspischen Tierarten der Tschechoslowakischen Republik in der Donau. Biologia 8 (4): 297-309, Bratislava.
  • Casellato S., La Piana G., Latella L., Ruffo S. 2006. Dikerogammarus villosus (Sowinsky, 1894) (Crustacea, Amphipoda, Gammaridae) for the first time in Italy. Italian Journal of Zoology 73: 97-104.
  • Devin S., Piscart C., Beisel J. N., Moreteau J.C. 2003. Ecological traits of the amphipod invader Dikerogammarus villosus on a mesohabitat scale. Archiv für Hydrobiologie 158, 1: 43-56.
  • Dick J.T.A., Platvoet D. 2000. Invading predatory crustacean Dikerogammarus villosus eliminates both native and exotic species. Proceedings of the Royal Society of London, Ser. B, Biological Sciences 267: 977-983.
  • Dick J.T.A., Platvoet D. 2001. Predicting future aquatic invaders; the case of Dikerogammarus villosus. Aquatic Nuisance Species Digest 4 (3): 25-27.
  • Dick J.T.A., Platvoet D., Kelly D.W. 2002. Predatory impact of the freshwater invader Dikerogammarus villosus (Crustacea: Amphipoda). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 59: 1078-1084.
  • Dudich E. 1927. Neue Krebstiere in der Fauna Ungarn. Archivum balatonicum a Statione biologica Musei nationalis hungarici editum 1: 343-387.
  • Grabow K., Eggers T.O., Martens A. 1998. Dikerogammarus villosus Sowinsky (Crustacea: Amphipoda) in norddeutschen Kanälen und Flüssen. Lauterbornia 33: 103-107.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 2002. Invasive Ponto-Caspian species in waters of Vistula and Oder basins and of the southern Baltic Sea. In: Leppäkoski E., Gollasch S., Olenin S. (eds) Invasive Aquatic Species of Europe. Kluwer Acad. Publ;, Dordrecht, Boston, London: 348-398.
  • Jażdżewski K., Konopacka A., Grabowski M. 2005. Native and alien malacostracan Crustacea along the Polish Baltic Sea coast in the twentieth century. Oceanological and Hydrobiological Studies, 34, Supplement 1: 175-193.
  • Kley A., Maier G. 2003. Life history characteristics of the invasive freshwater gammarids Dikerogammarus villosus and Echinogammarus ischnus in the river Main and the Main-Donau canal. Archiv für Hydrobiologie 156: 457-469.
  • Konopacka A. 2004. Inwazyjne skorupiaki obunogie (Crustacea, Amphipoda) w wodach Polski. Przegląd Zoologiczny 48: 141-162.
  • Krisp H., Maier G. 2005. Consumption of macroinvertebrates by invasive and native gammarids: a comparison. Journal of Limnology 64 (1): 55-59.
  • Marguillier S., Dehairs F., Van der Velde G., Kelleher B., Rajagopal S. 1998. Initial results on the trophic relationships based on Corophium curvispinum in the Rhine traced by stable isotopes. In: Nienhuis P.H., Leuven R.S.E. W., Ragas A.M.J. (eds) New concepts sustainable management of river basins. Backhuys Publishers Leiden, 171-177.
  • Mordukhaj-Boltovskoj F.D. 1969. Besonderheiten der kaspischen Fauna im Bassin der Donau. In: Limnologische Donauforschungen: 98-105, Kiev.
  • Müller O., Zettler M.L., Gruszka P. 2001. Verbreitung und Status von unteren Strom-Oder und den angrenzenden Wasserstrassen. Lauterbornia 41: 105-112.
  • Nesemann H., Pöckl M., Wittmann K.J. 1995. Distribution of epigean Malacostraca in the middle and upper Danube (Hungary, Austria, Germany). Miscellanea Zoologica Hungarica 10: 49-68.
  • Ricciardi A., Rasmussen J.B. 1998. Predicting the identity and impact of future biological invaders: a priority for aquatic resource management. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 55: 1759-1765.
  • Rudolph K. 2000. Gebietsfremde malakostrake Krebse in mittleren Teil Brandenburgs. Aktueller Stand der Verbreitung. Neozoen 3: 10-11.
  • Šporka F. 1999. First record of Dikerogammarus villosus (Amphipoda, Gammaridae) and Jaera istri (Isopoda, Asellota) from the Slovak-Hungarian part of the Danube river. Biologia 54: 91-103, Bratislava.
  • Tittizer T., Leuchs H., Banning M. 1994. Das Makrozoobenthos der Donau im Abschnitt Kelheim-Joschenstein (Donau - km 2414-2202). Limnologie aktuel 2: 173-188.
  • Vanden Bossche J. 2002. First records and fast spread of five new (1995-2000) alien species in the River Meuse in Belgium: Hypania invalida, Corbicula fluminea, Hemimysis anomala, Dikerogammarus villosus and Crangonyx pseudogracilis. Bulletin de l'Institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique, Biologie. 72 Supplement: 73-78.
  • Zettler M.L. 1999. Erstnachweis von Dikerogammarus villosus (Sovinski, 1894) und Wiederfund von Gammarus varsoviensis Jażdżewski, 1975 in Meklenburg-Vorpommern (Crustacea: Amphipoda). Archiv der Freunde der Naturgeschichte Meklenburgs 38: 231-233.
   
Streszczenie  

It is a Pontogammarid amphipod, whose native environments were mainly lower courses of large Ponto-Caspian rivers and their estuaries. Late invader from that region to the central and western Europe - upstream the Danube and Danube-Rhine canal to the Rhine, where it was recorded in 1994; in 1996 found for the first time in the Vistula River, arriving via Pripet and Bug rivers. It has soon occupied the Vistula course from Cracow to the mouth, also some larger affluents, then the Odra basin through the Noteć River. In 2001 recorded also in Great Masurian Lakes.

   
Opracowanie  Alicja Konopacka
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014