Branta canadensis (Linnaeus, 1758)
bernikla kanadyjska
Canada Goose

 introdukcja bieżąca, ostatnie ćwierćwieczeintrodukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Anatidae  kaczkowate
Rząd  Anseriformes  blaszkodziobe
Gromada  Aves  ptaki
Typ  Chordata  strunowce
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Uwagi taksonomiczne  Gatunek politypowy, na podstawie cech morfologicznych wydzielono w jego obrębie 12 podgatunków, z tego jeden, znad cieśniny Beringa (B. c. asiatica), wymarł.
   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Gnieździ się na Alasce, w Kanadzie i północnej części Stanów Zjednoczonych. Zimą wędruje w południowe rejony kontynentu po północny Meksyk i na wybrzeża oceaniczne, zaś populacje północno-zachodnie docierają na zimowiska do wschodniej Azji (przez Aleuty) w rejon wysp japońskich (Robbins i in.1966, Lever 1987).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Bernikla kanadyjska to największa i jedna z najliczniejszych współcześnie żyjących gęsi. Brak dymorfizmu płciowego, jakkolwiek samica jest nieco mniejsza od samca. Głowa i szyja czarne, policzki i podgardle białe. Wierzch ciała, boki i pierś brązowe z białymi prążkami, jednakże pierś wyraźnie jaśniejsza. Podogonie białe, dziób i nogi czarne. Długość ciała ok. 100 cm, rozpiętość skrzydeł do 190 cm (zwykle 135-145 cm), ciężar ciała 2,0-6,5 kg. Choć hodowane bernikle kanadyjskie dożywają 80 lat, w naturze ich wiek rzadko przekracza 20 lat. Jest to gatunek z reguły monogamiczny, większość par wiąże się na całe życie (Jansson i in. 2008).

   
Biologia, ekologia  

Zasiedla biotopy tundrowe, prerie, bagna na pobrzeżach morskich, brzegi i otoczenie jezior. Żywi się głównie pokarmem roślinnym zbieranym na lądzie, żeruje na terenach otwartych w pobliżu wody (Robbins i in. 1966), niekiedy na uprawach rolnych, stąd w niektórych miejscach uchodzi za szkodnika. Gnieździ się na ziemi, zwykle nieopodal wody, wyprowadza jeden lęg w roku, w kwietniu - maju składa 4-6 (do 12) kremowobiałych jaj, samica wysiaduje przez 24-30 dni, opieka nad młodymi trwa ok. 7 tygodni (np. Rutschke 1987). Gatunek migrujący, po lęgach tworzy często stada, przelatuje w kluczach. Najliczniejsza spośród dzikich gęsi, coraz liczniejsza w Europie (Lever 1987, Rutschke 1987).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

W 1928 r. bernikle kanadyjskie zostały po raz pierwszy introdukowane w Niemczech (Geiter i in. 2002), w 1929 r. w Szwecji (Andersson i in. 1999), w 1930 r. w Danii (Jansson i in. 2008), a w 1936 r. w Norwegii (Andersson i in. 1999). Zwłaszcza sprowadzenie ptaków do Szwecji i Norwegii dało początek silnemu wzrostowi populacji wolno żyjących na Półwyspie Skandynawskim i z czasem w większości Fennoskandii, głównie w obszarze dystroficznych jezior na pobrzeżach Bałtyku i Morza Północnego. W samej Szwecji populację ocenia się na 43 500 osobników (Nilsson 2006). Razem z populacją brytyjską (w ostatniej dekadzie XX w. ok. 30 000 par (wraz z nielęgowymi ponad 80 000 osobn.) tworzą one główne ogniska rozprzestrzeniania się bernikli w Europie (Kirby i Sjöberg 1997). Najprawdopodobniej głównie ze szwedzkiej populacji pochodzą osobniki zalatujące do Polski i zimujące.

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsze stwierdzenie bernikli kanadyjskiej w granicach Polski miało miejsce na Pomorzu przed 1935 r., a kolejne - dopiero po ponad 30 latach w Gubinie. Regularnych obserwacji pojedynczych osobników i małych stad dokonywano od 1982 r. (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Od zimy 1987/1988 bernikle kanadyjskie corocznie i w dużej liczbie (do 1400 osobn.) zimują na Zatoce Elbląskiej i w innych częściach Zalewu Wiślanego. Poza tym najwięcej stwierdzeń pochodzi z Zatoki Gdańskiej oraz okolic Włocławka (Mokwa i Mokwa 2004). W pozostałych częściach kraju bernikla kanadyjska jest obserwowana nieregularnie, ale coraz częściej. Do 2003 r. w całym kraju dokonano ogółem ponad 130 stwierdzeń tego gatunku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Część tych stwierdzeń sugerowała możliwość sporadycznych lęgów (np. w dolinie Warty, na Pobrzeżu Bałtyku i Bagnach Biebrzańskich). Pierwszy pewny lęg bernikli kanadyjskich w Polsce miał miejsce w 2005 r. w parku miejskim w Gdańsku-Przymorzu. Para ptaków, która zbiegła z miejscowego ogrodu zoologicznego, wyprowadziła 6 młodych, które zostały zaobrączkowane (Komisja Faunistyczna 2006, S. Bzoma - inf. ustna 2008). W kolejnym roku większość tych ptaków była obserwowana w pobliżu miejsca lęgu, a ta sama samica i najprawdopodobniej ten sam samiec wyprowadziły 4 młode w Gdańsku Zaspie (Komisja Faunistyczna 2007, S. Bzoma - inf. ustna 2008). W 2007 r. w różnych częściach Gdańska (m.in. w Jelitkowie i Oliwie) do lęgów przystąpiło już 5 par bernikli kanadyjskich (w tym lęg połączony 2 par). Wśród nich były tylko 3 ptaki o nieznanym pochodzeniu, natomiast 2 były rodzicami z lat poprzednich, a 5 - ich potomstwem z wcześniejszych lęgów. Wiadomo, że połączone lęgi zakończyły się wyprowadzeniem 4 młodych. Ostateczny los pozostałych 3 lęgów jest nieznany, choć obserwowano, że 2 spośród tych par wodziły pisklęta. Dzięki indywidualnemu oznakowaniu ptaków dorosłych i młodych możliwe było stwierdzenie, że począwszy od 2005 r. zimują one w ogrodzie zoologicznym w Gdańsku-Oliwie, gdzie są sukcesywnie odławiane i pozbawiane zdolności do lotu (S. Bzoma inf. - ustna 2008).

Bernikle kanadyjskie są w Polsce coraz powszechniej hodowane jako ptaki ozdobne w półotwartych hodowlach prywatnych. Nie ma żadnych danych o liczebności ptaków trzymanych w niewoli, choć niektóre hodowle liczą po kilkadziesiąt osobników bernikli kanadyjskich. Wobec faktu, że część tych ptaków nie jest pozbawiona zdolności do lotu, uciekinierzy z hodowli niewątpliwie stanowią część osobników obserwowanych w naturze.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Spośród 23 parków narodowych i 75 parków krajobrazowych, z których otrzymano informacje o występowaniu gatunków obcych, bernikla kanadyjska była stwierdzona na 18 (18,4%) obszarach (Najberek 2007).

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

W żadnym z ankietowanych w Polsce parków narodowych i krajobrazowych bernikla kanadyjska nie została uznana za gatunek szkodliwy (Najberek 2007). Jednak w literaturze nie brak informacji, że jest ona konkurentem pokarmowym rodzimych gatunków wodno-błotnych, takich jak kokoszka wodna Gallinula chloropus i łyska Fulica atra. Szczególnie mocno może konkurować o pokarm i miejsca lęgowe z gęgawą, którą może wypierać z zajmowanych stanowisk (Blair i in. 2000, Dzięciołowski 2005), czego zresztą dotąd nie udowodniono (Fabricius 1991). Lever (1987), powołując się na obserwacje skandynawskie, zauważa, że w tamtych warunkach konkurencja między obydwoma gatunkami o miejsca lęgowe raczej nie ma znaczenia, natomiast bardzie realna jest konkurencja o pokarm. W krajach europejskich, gdzie oba gatunki występują sympatrycznie i bernikla utrzymuje najliczniejsze populacje nie stwierdzono zaniku gęgawy, a nawet wzrosła tam jej liczebność (w W. Brytanii ok. 16 tys. par, Szwecji - 15-20 tys., Norwegii - 10-12 tys., Niemczech - 10-12 tys., wg BirdLife International 2004), i to znacznie bardziej niż w Polsce (2,8-3 tys. par, wg Tomiałojcia i Stawarczyka 2003), gdzie lęgowej populacji bernikli nie ma jeszcze na obszarach, na których występuje gęgawa. Ważniejsze jest jednak to, że bernikla kanadyjska krzyżuje się z gęgawą, co jest zjawiskiem niekorzystnym, chociaż wynikiem tej hybrydyzacji są niepłodne mieszańce (Homma 2007), które obserwowano w kilku miejscach Polski, m.in. na Zatoce Puckiej (S. Bzoma - inf. ustna 2008) i w Krakowie (K. Walasz - inf. ustna 2003). Niepłodne są również mieszańce bernikli kanadyjskiej z kilkunastoma innymi gatunkami gęsi, w tym z rodzimą gęsią zbożową Anser fabalis, gęsią białoczelną A. albifrons i gęsią małą A. erythropus. Płodne (w niewielkim stopniu) są jedynie mieszańce z innymi gatunkami z rodzaju Branta, m.in. z rodzimą berniklą białolicą B. leucopsis, berniklą obrożną B. bernicla (Blair i in. 2000, S. Homma - inf. ustna 2008).

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Żerując na polach uprawnych bernikla - jak i inne dzikie gęsi - powoduje pewne straty w agrocenozach, toteż lokalnie, gdzie występuje w dużych stadach, uznawana jest za szkodnika (Gebhardt 1996, Allan 1999). W miejscach o dużych koncentracjach, tak jak wiele rodzimych ptaków wodnych może przyczyniać się do eutrofizacji wód i ich zanieczyszczeń przez wydalane odchody (Kirby i Sjöberg 1997, Dzięciołowski 2005, Allan 1999). Ze względu na skupianie się zimą w duże stada i małą płochliwość bernikli kanadyjskiej, jej obecność stwarza również problemy sanitarne wskutek zanieczyszczania odchodami terenów wykorzystywanych do rekreacji, zwłaszcza plaż i zbiorników wodnych w parkach miejskich. Jednak tych potencjalnych zagrożeń ze strony bernikli kanadyjskiej nie należy demonizować, zwłaszcza, że populacje tej gęsi można poddawać łowieckiej kontroli. Jednak niektóre populacje trudno kontrolować - zwłaszcza te w miastach. Nie można do nich strzelać, a nawet jeśli by było można, to myśliwi nie chcą tego robić ze względu na mała płochliwość ptaków. Ocena wpływu tego gatunku gęsi na europejskie biogeocenozy budzi kontrowersje i wymaga lepszego rozpoznania. Także obawy o zawleczenie przez przybysza nowych pasożytów i chorobotwórczych drobnoustrojów są już zweryfikowane przez realia i raczej nieuzasadnione, jako że mamy do czynienia z napływem bernikli od wielu pokoleń rozmnażających się i żyjących w Europie. W niektórych krajach, jak np. Szwecji, do niedawna pomagano osiedlić się bernikli kanadyjskiej, budując platformy na wodzie i sztuczne gniazda (Rutschke 1987). Jednak w ostatnich latach zarówno w krajach skandynawskich, jak i Wielkiej Brytanii, prowadzone są szeroko zakrojone programy ograniczenia liczebności tego gatunku nie tylko poprzez odstrzał, ale także niszczenie lęgów (Allan 1999).

W Polsce nie podlega krajowemu ustawodawstwu (ani ochronie gatunkowej ani łowieckiej), podlega natomiast Konwencji Berneńskiej (zał. III), K. Bońskiej (zał. II) i Dyrektywie Ptasiej UE (zał. II/1) - międzynarodowym aktom prawnym obowiązującym w Polsce jako stronie tych porozumień. W świetle tych dokumentów prawnych bernikla kanadyjska jest gatunkiem łownym.

Problem pojawu i oddziaływania bernikli kanadyjskiej w Europie na rodzime gatunki nie wydaje się na tyle poważny, aby wymagał szczególnej mobilizacji dla powstrzymania ekspansji tego skądinąd okazałego gatunku ptaka. Należy natomiast wprowadzić go na listę zwierząt łownych dla dostosowania krajowego statusu prawnego bernikli do prawa międzynarodowego.

   
Prognoza  

Lęgi bernikli kanadyjskiej w naturalnych ekosystemach Polski, zwłaszcza w pasie pomorsko-mazurskim, oczekiwane są jeszcze w I dekadzie bieżącego stulecia. Jej wzrost liczebny najprawdopodobniej będzie przebiegał w tempie obserwowanym w ostatnich latach w Niemczech i krajach Beneluksu.

   
Literatura  
  • Allan J.R. 1999. The Management of Problems Caused by Canada Geese: a Guide to Best Practice. Bristol, UK, DETR.
  • Andersson A., Madsen J., Mooji J., Reitan O. 1999. Canada Goose Branta canadensis: Fennoscandia/continental Europe. In: Madsen J., Cracknell G., Fox T. (eds). Goose populations of the western Palearctic: A review of status and distribution. Wetlands International Publ. No. 48, Wetlands International, Wageningen, The Netherlands. National Environmental Research Institute, Rönde, Denmark: 236-245.
  • Blair M.J., McKay H., Musgrove A.J., Rehfisch M.M. 2000. Review of the Status of Introduced Non-Native Waterbird Species in the Agreement Area of the African-Eurasian Waterbird Agreement. BTO Research Report No. 229. British Trust for Ornithology: 1-129.
  • http://www.defra.gov.uk/wildlife-countryside/resprog/findings/aewa.pdf
  • Dzięciołowski R. 2005. Inwazja bernikli. Łowiec Polski 4: 12.
  • Fabricius E. 1991. Interspecific mate choice following cross-fostering in a mixed colony of greylag geese (Anser anser) and Canada geese (Branta canadensis): A study on development and persistence of species preferences. Ethology 88: 287-296.
  • Gebhardt H. 1996. Ecological and economic consequences of introductions of wildlife (mammals and birds) in Germany. Wildlife Biology 2: 205-211.
  • Geiter O., Homma S., Kinzelbach R. 2002. Bestandsaufnahme und Bewertung von Neozoen in Deutschland: Untersuchung der Wirkung von Biologie und Genetik ausgewählter Neozoen auf Ökosysteme und Vergleich mit den potenziellen Effekten gentechnisch veränderter Organismen. Umweltforschungsplan des Bundesministeriums für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit, Berlin. Texte 25/02, Juli 2002: 1-52. www.umweltdaten.de/publikationen/fpdf-l/2141.pdf
  • Homma S. 2007. Goose Hybrids. Aves 44: 149-150.
  • Jansson K., Josefsson M., Weidema I. (2008): NOBANIS - Invasive Alien Species Fact Sheet - Branta canadensis. - Z: Online Database of the North European and Baltic Network on Invasive Alien Species - NOBANIS www.nobanis.org, 05/02/2008.
  • Kirby J., Sjöberg K. 1997. Branta canadensis Canada Goose. In: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds) The EBCC atlas of European breeding birds: their distribution and abundance. T. & A.D. Poyser, London: 75.
  • Komisja Faunistyczna. 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Notatki Ornitologiczne 47: 97-124.
  • Komisja Faunistyczna. 2007. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2006. Notatki Ornitologiczne 48: 107-136.
  • Lever Ch. 1987. Naturalized birds of the world. Longman, Essex, UK.
  • Mokwa K., Mokwa T. 2004. Branta canadensis (L., 1758) - bernikla kanadyjska. W: Gromadzki M. (red.) Ptaki (część I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, T. 7: 121-123.
  • Najberek K. 2007. Inwazje biologiczne w parkach narodowych i krajobrazowych w Polsce. Praca magisterska. Uniwersytet Jagielloński, Kraków i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 1-43.
  • Nilsson L. 2006. Internationella sjöfagelräkningarna i Sverige 2005/2006 [International waterfowl counts in Sweden 2005/2006. In Swedish with English summary] Department of Ecology, University of Lund, Lund. http://www.biol.lu.se/zooekologi/waterfowl/ANDINV/ANDRAP/ANDINV_05-06.pdf
  • Robbins Ch.S.D., Bruun B., Zim H. 1966. Birds of North America. Golden Press, N. York. Rutschke E. 1987. Die Wildgänse Europas. Biologie, Őkologie und Verhalten. Veb. Deutscher Landwirtsschaftsverlag, Berlin.
  • Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wyd. Polskiego Tow. Przyjaciół Przyr. "pro Natura": 126-128.
   
Streszczenie  

The native range of Canada Goose extends in Alaska, Canada and northern part of the USA. In 1928 the species was first introduced in Germany, in 1929 in Sweden, and in 1930 in Denmark. The species was first recorded in Poland as early as 1935 but the next record was after a lapse of more than 30 years. Since 1982 there have been regular records of single individuals and small flocks, mainly in northern Poland. Since the winter of 1987/1988 large numbers of Canada Geese (up to 1,400 individuals) have been recorded in the Bay of Elbląg and other pars of the Vistula Lagoon in northern Poland. The number of records from outside the Baltic Coast has also been increasing and some of these records suggest breeding attempts. The first successful breeding, of the local zoo escapees, was confirmed in 2005 in a city park in Gdańsk. In 2006 probably the same pair successfully bred again. In 2007, 5 breeding attempts were recorded in different parts of the city and at least 1 of them was successful. The majority of the breeding birds were local recruits hatched in 2 previous years. Since 2005 all the breeding individuals and hatched goslings were individually marked. The majority of these birds wintered in the local zoo where they were captured and rendered flightless.

Canada Goose is becoming more and more popular among amateur bird keepers. There are no data on the number of individuals in captivity but in some large aviaries several dozens of Canada geese are being kept. As many of these birds are not rendered flightless, some individuals recorded in the wild are no doubt escapees.

Impact from Canada Goose upon native species is controversial. It is known that the species hybridizes with other gees. In Poland hybrids of Canada Goose x Graylag Goose Anser anser were occasionally recorded. However, due to small number of Canada geese in Poland, hybridization is unlikely to have any significant impact upon native species at present.

Similarly, low numbers prevent Canada Goose from having serious effects on native species due to competition, from causing agricultural losses resulting from feeding and trampling, or from causing sanitary problems due to fouling, which is known from areas where this species reaches high numbers.

Despite its low impact, it is necessary to prevent the establishment of this species in Poland. Breeding attempts should be destroyed and Canada Goose should be included in the game species list. If these two conditions are not met, it can be expected that stable breeding populations will soon be established in Poland, which is likely to result in a rapid increase in Canada goose total numbers.

   
Opracowanie  Zbigniew Głowaciński i Wojciech Solarz
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014