Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841)

 introdukcja bieżąca, ostatnie ćwierćwieczeintrodukcja/inwazja regionalnaRodzina  Pontogammaridae  
Rząd  Amphipoda  obunogi
Gromada  Crustacea/Malacostraca  pancerzowce
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Środkowe i dolne biegi dużych rzek i przymorskie jeziora rejonu ponto-kaspijskiego oraz wysłodzone partie limanów Morza Czarnego i północnego Morza Kaspijskiego (Dedju 1967, 1980; Mordukhaj-Boltovskoj i in. 1969, Jażdżewski 1980).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Duży kiełż, dorosłe samce do 22 mm długości, przeciętnie 10-18 mm; czułki smukłe, dość długie, blisko 1/2 długości ciała, biczyk dodatkowy czułków I pary stosunkowo długi. Szczeciny na biczyku czułków II pary i na ostatnich członach gnatopoda stosunkowo krótkie, nie przekraczają połowy szerokości propodusa. Wzgórki urosomy niezbyt wysokie. Brak pęczków szczecin na członie bazalnym pereiopoda VII pary. Uropod III z łuseczkowatym endopoditem, egzopodit obustronnie bogato oszczeciniony pierzastymi szczecinami (Cărăuşu i in. 1955, Mordukhaj-Boltovskoj i in. 1969).

   
Biologia, ekologia  

Gatunek litofilny i fitofilny, reofilny; detrytusożerny i nekrofagiczny, także drapieżnik. Rozradza się od kwietnia do października, w ciągu roku 2-3 generacje (Kititsyna 1980, Muskó 1993, Bącela dane niepubl.).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

D. haemobaphes już w połowie ubiegłego wieku był notowany w górnych partiach dużych ponto-kaspijskich rzek - Dunaju, Dniestru, Dniepru i Wołgi; w przypadku tej ostatniej rzeki nawet 2800 km od jej ujścia (Ponyi 1958, Straškraba 1962, Mordukhaj-Boltovskoj 1964, Dedju 1967). W niemieckim odcinku górnego Dunaju zarejestrowano ten gatunek w 1976 r. (Tittizer 1996). W kanale Dunaj-Men D. haemobaphes znaleziono w 1993 r. (Schleuter i in. 1994), w Renie rok później (Schöll i in. 1995), a następnie w rzece Neckar (Leuchs i Schleuter 1996). Stosunkowo niedawne stwierdzenie D. haemobaphes w basenie górnej Wołgi koło Moskwy (Lvova i in. 1996) wskazuje na dalszą penetrację tego gatunku również tzw. "korytarzem północnym" (Bij de Vaate i in. 2002).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

W 1996 roku gatunek ten odkryto w Wiśle (Zbiornik Włocławski) (Konopacka 1998). Dalsze badania wykazały, że D. haemobaphes zasiedla większość biegu Wisły w dół od Krakowa, występuje w Bugu, Noteci i dolnej Odrze, pojawia się też w najbardziej wysłodzonej części Zalewu Wiślanego i w Zalewie Szczecińskim (Gruszka 2000, Jażdżewski i Konopacka 2000, 2002; Müller i in. 2001, Jażdżewski i in. 2002, 2004, 2005; Grabowski i in. 2006, 2007). Wreszcie w 2001 roku gatunek ten odnotowano w Wielkich Jeziorach Mazurskich, gdzie przedostał się przez Narew i Pisę (Jażdżewski 2003), a w 2004 roku w niewielkim jeziorze Lucień w dolinie środkowej Wisły (Grabowski i Bącela 2005). Molekularne badania różnorodności genetycznej populacji D. haemobaphes z różnych stanowisk w dorzeczach Wisły i Odry wykazały, że inwazja tego gatunku obunoga jest procesem niedawnym oraz ma przebieg eksplozyjny (Jażdżewska 2005). W Wiśle D. haemobaphes jest dominującym gatunkiem kiełża, szczególnie w siedliskach lotycznych; w zbiornikach retencyjnych takich, jak np. Zbiornik Włocławski czy Zalew Zegrzyński, według Konopackiej (2005) ustępuje jednak liczebnością innemu ponto-kaspijskiemu przybyszowi - Pontogammarus robustoides.

   
Występowanie na terenach chronionych  

D. haemobaphes był stwierdzony w dwóch rezerwatach Wielkich Jezior Mazurskich: w jez. Dobskim i w kanale łączącym jez. Łuknajno z jez. Śniardwy (Jażdżewski 2003).

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Najprawdopodobniej w Bugu i w Wiśle D. haemobaphes zajął siedliska opuszczone przez rodzime kiełże z rodzaju Gammarus Fabr., które nie wytrzymały rosnących przez cały XX wiek zanieczyszczeń tych rzek. W mniejszych, później opanowanych ciekach (np. Noteci, Narwi) i w jeziorach D. haemobaphes współwystępuje z rodzimymi lub dawniej przybyłymi gatunkami: Gammarus varsoviensis, G. fossarum, G. lacustris, G. roeselii czy Chaetogammarus ischnus (Bij de Vaate i in. 2002, Jażdżewski i Konopacka 2002, Jażdżewski i in. 2002, Jażdżewski 2003).

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

W chwili obecnej brak jeszcze danych wskazujących w jakim stopniu D. haemobaphes stanowi bezpośrednie zagrożenie dla gatunków rodzimych.

   
Prognoza  

Należy się spodziewać wkroczenia D. haemobaphes w górę Narwi, Odry i Warty, a także zasiedlenia całego "korytarza centralnego" (Bij de Vaate i in. 2002), a zatem niemieckich kanałów łączących Odrę, Łabę i Ren (Mittellandkanal).

   
Literatura  
  • Bij de Vaate A., Jażdżewski K., Ketelaars H., Gollasch S., Van der Velde G. 2002. Geographical patterns in range extensions of macroinvertebrate Ponto-Caspian species in Europe. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 59: 1159-1174.
  • Cărăuşu S., Dobreanu E., Manolache C. 1955. Amphipoda forme salmastre şi de apa dulce. Fauna Republicii Populare Romine. Crustacea 4 (4): 1-409.
  • Dedju I.I. 1967. Amfipody i mizidy bassejnov rek Dnestra i Pruta. Izd. "Nauka", Moskva: 1-172.
  • Dedju I.I. 1980. Amfipody presnykh i solonovatykh vod jugozapada SSSR. Izd. "Shtiinca", Kishinev: 1-221.
  • Grabowski M., Bącela K. 2005. First finding of the Ponto-Caspian gammarid species Pontogammarus robustoides and Dikerogammarus haemobaphes (Crustacea: Amphipoda) in the post-glacial lake of the Vistula valley. Lauterbornia 55: 107-111.
  • Grabowski M., Konopacka A., Jażdżewski K., Janowska E. 2006. Invasions of alien gammarid species and retreat of natives in the Vistula Lagoon (Baltic Sea, Poland). Helgoland Marine Research 60: 90-97.
  • Grabowski M., Jażdżewski K., Konopacka A. 2007. Alien Crustacea in Polish waters - Amphipoda. Aquatic Invasions 2 (1): 25-38.
  • Gruszka P. 2000. Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) (Crustacea, Amphipoda) - nowy gatunek w rzece Odrze. Materialy Zjazdowe, XVIII Zjazd Hydrobiologów Polskich, Białystok: 87.
  • Jażdżewska A. 2005. Zróżnicowanie genetyczne inwazyjnego obunoga Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) w dorzeczu Wisły i Odry. Praca magisterska, Wydz. Biol. Ochr. Środow. UŁ, MS: 1-35.
  • Jażdżewski K. 1980. Range extensions of some gammaridean species in European inland waters caused by human activity. Crustaceana, Suppl. 6: 84-107.
  • Jażdżewski K. 2003. An invasive Ponto-Caspian amphipod - Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) - conquers Great Masurian Lakes, north-eastern Poland. Fragmenta Faunistica 46: 19-25.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 2000. Immigration history and present distribution of alien crustaceans in Polish waters. In: von Vaupel Klein J. C., Schram F. R. (eds) The Biodiversity Crisis and Crustacea. Proc. 4th Internat. Crustacean Congress, vol. 2, Crustacean Issues 12, Brill, Leiden: 55-64.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 2002. Invasive Ponto-Caspian species in waters of the Vistula and Oder basins and of the southern Baltic Sea. In: Leppäkoski E., Gollasch S., Olenin S. (eds) Invasive Aquatic Species of Europe. Kluwer Acad. Publ., Dordrecht, Boston, London: 384-398.
  • Jażdżewski K., Konopacka A., Grabowski M. 2002. Four Ponto-Caspian and one American gammarid species (Crustacea, Amphipoda) recently invading Polish waters. Contributions to Zoology 71: 115-122.
  • Jażdżewski K., Konopacka A., Grabowski M. 2004. Recent drastic changes in the gammarid fauna (Crustacea, Amphipoda) of the Vistula River deltaic system in Poland caused by alien invaders. Diversity and Distributions 10: 81-87.
  • Jażdżewski K., Konopacka A., Grabowski M. 2005. Native and alien malacostracan Crustacea along the Polish Baltic Sea coast in the twentieth century. Oceanological and Hydrobiological Studies, 34, suppl. 1: 175-194.
  • Kititsyna L.A. 1980. Ekologo-fiziologicheskie osobennosti bokoplava Dikerogammarus haemobaphes (Eich.) v rajone sbrosa podogretykh vod Tripolskoj GRES. Gidrobiologicheskij Zhurnal 16: 77-85.
  • Konopacka A. 1998. Nowy dla Polski gatunek kiełża Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) (Crustacea, Amphipoda) oraz dwa inne rzadkie gatunki skorupiaków obunogich w Wiśle. Przegląd Zoologiczny 42: 211-218.
  • Konopacka A. 2005 (2004). Inwazyjne skorupiaki obunogie (Crustacea, Amphipoda) w wodach Polski. Przegląd Zoologiczny 48: 141-162.
  • Leuchs H., Schleuter A. 1996. Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald 1841), eine aus der Donau Stammende Kleinkrebsart (Gammaridae) im Neckar. Lauterbornia 25: 139-141.
  • Lvova A.A., Palij A.V., Sokolova N.V. 1996. Ponto-kaspijskie vselency v reke Moskve v cherte g. Moskwy. Zoologicheskij Zhurnal 75: 1273-1274.
  • Mordukhai-Boltovskoi F.D. 1964. Caspian fauna beyond the Caspian Sea. Internationale Revue der Gesamten Hydrobiologie und Hydrographie 49: 139-176.
  • Mordukhaj-Boltovskoj F.D., Greze I.I., Vasilenko S.V. 1969. Otrjad amfipody ili raznonogie - Amphipoda Latreille, 1816-1817. In: Vodjanickij V.A. (ed.) Opredelitel fauny Chernogo i Azovskogo morej. Izd. "Naukova Dumka", Kiev: 440-524.
  • Muskó I.B. 1993. The life history of Dikerogammarus haemobaphes (Eichw.) (Crustacea: Amphipoda) living on macrophytes in Lake Balaton (Hungary). Archiv für Hydrobiologie 127: 227-238.
  • Müller O., Zettler M.L., Gruszka P. 2001. Verbreitung und Status von Dikerogammarus villosus Sovinsky (Crustacea: Amphipoda) von unteren Strom-Oder und den angrenzenden Wasserstrassen. Lauterbornia 41: 105-112.
  • Ponyi J.E. 1958. Neuere Systematische Untersuchungen an der Ungarischen Dicerogammarus Arten. Archiv für Hydrobiologie 54: 488-496.
  • Schleuter M., Schleuter A., Potel S., Banning M. 1994. Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) (Gammaridae) aus der Donau erreicht über den Main-Donau-Kanal den Main. Lauterbornia 19: 71-74.
  • Schöll F., Becker C., Tittizer T. 1995. Das Makrozoobenthos des schiffbaren Rheins von Basel bis Emmerich 1986-1995. Lauterbornia 21: 115-137.
  • Straškraba M. 1962. Amphipoden der Tschechoslowakei nach den Sammlungen von Prof. Hrabe. I. Vestnik Československé Zoologické Společnosti 26: 117-145.
  • Tittizer T. 1996. Vorkommen und Ausbreitung aquatischen Neozoen (Makrozoobenthos) in den Bundeswasserstrassen. In: Gebhardt H., Kinzelbach R., Schmidt-Fischer S. (eds) Gebietsfremde Tierarten. Auswirkungen auf einheimischen Arten, Lebensgemeintschaften und Biotope. Situations Analyse. Ecomed Verlagsgesellschaft, Landsberg: 49-86.
   
Streszczenie  

It is a pontogammarid amphipod, whose native environments were mainly lower courses of large Ponto-Caspian rivers and their estuaries. Late invader from that region to the central and western Europe - upstream the Danube and Danube-Rhine canal to the Rhine, where it was recorded in 1994; in 1996 found for the first time in the Vistula River, arriving via Pripet and Bug rivers. It has soon occupied the Vistula course from Cracow to the mouth, also some larger affluents, then the Odra basin through the Noteć River. In 2001 recorded also in Great Masurian Lakes.

   
Opracowanie  Krzysztof Jażdżewski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014