Nowa Zelandia i przyległe wyspy

Muszla jajowato-stożkowata o dość zmiennym kształcie: od szczupłego wieżyczkowatego do silnie rozdętego barwy od jasno- do ciemnobrązowej. W pełni rozwinięta ma 5-6 skrętów narastających szybko i równomiernie. Otwór muszli zamknięty cienkim wieczkiem. Kształt otworu eliptyczny lub jajowaty o połączonych brzegach, w górnej części zwykle zaostrzony. Powierzchnia muszli gładka lub ornamentowana z krawędzią wzdłuż środka skrętów, a nawet periostrakalnymi kolcami. Urzeźbienie muszli nie jest uwarunkowane przez czynniki środowiskowe (Piechocki 1979, Krodkiewska i in. 1998, Richards 2002).

Wysokość muszli wodożytki w wodach Nowej Zelandii wynosi od 4 do 11,5 mm (najczęściej 6-6,5 mm; Winterbourn 1970a, b), a poza rodzimym zasięgiem 5-6 mm (Krodkiewska i in. 1998, Zaranko i in. 1997, Gangloff 1998).

W Nowej Zelandii i na przyległych wyspach występuje w nizinnych rzekach, kamienistych strumieniach górskich, jeziorach i źródłach, w wodach o różnej koncentracji wapnia, na twardym bądź miękkim podłożu i wśród roślinności wodnej, gdzie tworzy populacje dwurodzicielskie (z przewagą samic) o diploidalnej liczbie chromosomów (34) lub partenogenetyczne (liczba chromosomów 46 lub 52; Winterbourn 1970b, Ponder 1988). Na terenach skolonizowanych w Europie i USA występują tylko partenogenetyczne samice.

W potomstwie samic partenogenetycznych rodzą się osobniki o gładkiej lub ornamentowanej muszli (Winterbourn 1970b). Partenogenetyczny rozród i duży potencjał rozrodczy to cechy warunkujące szybką ekspansję tego gatunku. Nawet pojedynczy okaz zawleczony do nowego siedliska może dać bardzo szybko początek nowej, licznej populacji (Wallace 1985, Schreiber i in. 1998).

Do rozrodu przystępują osobniki, których wielkość muszli przekracza 3,0 mm (Winterbourn 1970b, Strzelec i Serafiński 1996), a w wodach o podwyższonej temperaturze również mniejsze (Strzelec 1999). W środowiskach wodnych Nowej Zelandii liczba zarodków w komorze lęgowej dochodzi do 120 przy średniej 35-40 (Winterbourn 1970a,b), natomiast w rzekach zachodnich stanów USA notowano od 10 do 90 zarodków (Richards 2002).

W warunkach klimatycznych Europy maksymalna liczba zarodków wynosi 35-40 (Fretter, Graham 1978) do ponad 60 (Krodkiewska i in. 1998) i zależy od wielkości samicy (Strzelec i Serafiński 1996). Płodność wodożytki jest wyższa w wodach o podwyższonej temperaturze (Strzelec i Serafiński 2004).

W Nowej Zelandii wodożytka rozmnaża się przez cały rok (Winterbourn 1970b, Fretter i Graham 1978), a liczba zarodków w komorze lęgowej zmienia się sezonowo (Winterbourn 1970b). W populacjach duńskich okres rozrodu przypada na wiosnę i lato (Lumbye i Lumbye 1965). W zachodnich stanach USA młode osobniki pojawiają się przez cały rok (w zależności od temperatury wody i innych warunków środowiskowych), ale szczyt rozrodu przypada między marcem a październikiem (Richards i in. 2001). W warunkach klimatycznych Polski stwierdzono dość duże różnice okresów rozrodczych w różnych siedliskach, np. w populacji stawowej na Górnym Śląsku można wyróżnić dwa główne okresy rozrodcze (kwiecień i wrzesień), podczas gdy w populacji strumieniowej rozród odbywa się w ciągu całego ciepłego okresu roku (Strzelec i Serafiński 1996).

Długość życia jest różnie oceniana, tak np. Boycott (1936) określa ją na rok, choć obserwował osobniki, które żyły 2 lata; Frömming (1956) na 7 do 8 miesięcy; Fretter, Graham (1978) na 7 miesięcy, a Lassen (1978) na 1 rok.

Wodożytka nowozelandzka zamieszkuje wody słodkie i słonawe do 26,4‰ (Winterbourn 1970a), ale aktywność rozrodczą wykazuje w wodach, których zasolenie nie przekracza 17,5‰ (Krodkiewska i in. 1998). W ujściach rzek do morza toleruje zasolenie 17-24‰ (Richards 2002).

Zasięg pionowy jej występowania może sięgać do 25 m głębokości (Jezioro Ontario; Zaranko i in. 1997) w Polsce do 10 m (Jezioro Ostrowite; Piechocki i Kaleta 2001). Wodożytka najczęściej występuje na dnie twardym, szczególnie w miejscach pokrytych warstwą glonów (Strzelec i Serafiński 1996). Liczna na styku wody i lądu przy brzegach, gdzie ruch wody zapewnia dobre warunki tlenowe (Winterbourn 1970a). Tworzy duże skupiska na dnie piaszczysto-mulistym, zwłaszcza w obecności kamieni. Występuje licznie w siedliskach charakteryzujących się obfitością makrofitów (Falniowski 1987, Weatherhead i James 2001). Unika miejsc zacienionych przez drzewa (Fretter i Graham 1978).

Na skolonizowanym obszarze występuje w wodach płynących i stojących, z wyjątkiem rowów i drobnych kałuż. W Polsce nie stwierdzono jej w źródłach i potokach (Falniowski 1987). Częsta i liczna w zbiornikach antropogenicznych różnego typu z wyjątkiem glinianek. Jej występowanie ograniczone jest do trwałych zbiorników wodnych, ponieważ w rozwoju wodożytki brak jest stadiów odpornych na długie okresy przesychania zbiorników (Zaranko i in. 1997, Strzelec – w druku). Odżywia się głównie detrytusem (Calow i Calow 1975, Reavell 1980). Zjada również zielone glony, okrzemki (Haynes i Taylor 1984), jak i bakterie z błony powierzchniowej (Fretter i Graham 1978). Opadłe liście z drzew, szczególnie miękkie i częściowo rozłożone, mogą również stanowić pokarm wodożytki (Dillon 2000).

W Europie obecność przedstawicieli tego gatunku stwierdzono po raz pierwszy przy ujściu Tamizy około 1859 roku (Boycott 1936). Na kontynencie europejskim pojawił się w 1887 roku w Zatoce Wismarskiej, a w wodach śródlądowych w 1916 roku (Jaeckel 1962). Jego ekspansja ku wschodowi w pierwszej połowie XX wieku biegła wzdłuż wybrzeży Morza Północnego i Bałtyku. Obecnie występuje w niemal całej Europie.

Wodożytka z Nowej Zelandii do Europy przedostała się prawdopodobnie w zbiornikach lub beczkach ze słodką wodą, które napełniono w strumieniach i stawach Nowej Zelandii, a po podróży płukano je wodą w ujściu Tamizy. Ponieważ regularne linie żeglugowe połączyły Wielką Brytanię z Nową Zelandią i Australią w pierwszej połowie XIX wieku, przypuszczenie powyższe wydaje się uzasadnione (Krodkiewska i in. 1998). Natomiast Gangloff (1998) sądzi, że wodożytka rozprzestrzeniła się w Europie i Australii przeniesiona wraz z ozdobnymi roślinami akwariowymi. Sugerowano, że szybkie rozprzestrzenianie się P. antipodarum wspomógł system kanałów śródlądowych, gdyż tam, gdzie ich nie było, ekspansja była powolniejsza (Økland 1990).

Obecność wieczka i silna muszla umożliwia jej pasaż przez przewód pokarmowy ryb (Bondensen i Kaiser 1949, Haynes i in. 1985, Økland 1990), między innymi pstrąga (Ryan 1982). Jest dobrze przystosowana do pasywnego rozprzestrzeniania się na ptakach (Boycott 1936, Lassen 1978), znajdowano ją bowiem na dziobach kaczek (Økland 1990). Również rozmaici użytkownicy wód, jak wędkarze, żeglarze, pływacy mogli w nieświadomy sposób przyczynić się do jej przenoszenia z miejsca na miejsce (Richards i in. 2004). Wpływ na rozmieszczenie wodożytki nowozelandzkiej mogą też wywierać lokalne zakłócenia środowiska, np. powodzie (Holomuzki i Biggs 1999).

Pierwsze stanowisko wodożytki w wodach śródlądowych w Polsce (1933 rok, jezioro Tarląg koło Inowrocławia) opisał Urbański (1935). W późniejszych latach stwierdzono ją w zbiornikach wodnych Pobrzeża Bałtyku, Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Mazurskiego, Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i Ziemi Lubuskiej (Piechocki 1979, Falniowski 1987).

Obecnie w niektórych rejonach kraju jest gatunkiem pospolitym (Strzelec i Serafiński 2004). Na Górnym Śląsku stwierdzono ją po raz pierwszy w 1986 roku w Dzierżnie Dużym k. Gliwic. Do 1989 roku jej stanowiska stwierdzono w zaledwie paru zbiornikach powyrobiskowych i zapadliskowych (Strzelec 1993), a obecnie z roku na rok wzrasta liczba stanowisk jej występowania: w 1994 roku – 21 stanowisk (Strzelec i Krodkiewska 1994), w 1995 – 40, w 1996 przekroczyła 100 (Krodkiewska i in. 1998), a w 2005 – ponad 120 w zbiornikach antropogenicznych różnego typu z wyjątkiem glinianek i do niedawna stawów rybnych, jak i w rzekach (nawet w znacznym stopniu przekształconych antropogenicznie) i kanałach. Występuje licznie w Odrze (okolice Kędzierzyna) i Kanale Gliwickim.

Na terenach przemysłowych Górnego Śląska wodożytka, od momentu pojawienia się, zasiedliła około 7 tys. km², obejmując swym zasięgiem tereny położone po obu stronach wododziału zlewni Odry i Wisły. Ponieważ tereny te są w sensie hydrologicznym izolowane od siebie, należy założyć, że ekspansja tego gatunku odbywała się przy udziale przypadkowej działalności człowieka lub z udziałem ptaków wodnych. Na badanym obszarze przebiegała ona głównie z północnego zachodu na wschód, południowy wschód i południe, podczas gdy pojedyncze tylko stanowiska stwierdzono na północ i zachód od wyrobiska popiaskowego Dzierżno, gdzie po raz pierwszy stwierdzono jej obecność. Stanowiska występowania wodożytki znane są ze środkowej Odry (okolice Brzegu Dolnego) (Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem 2003), oraz z kilku niewielkich rzek na Górnym Śląsku (Michalik-Kucharz i in. 2000).

Liczna w środowiskach wodnych wykorzystywanych rekreacyjnie i gospodarczo, jak np. zbiornik zaporowy w Dziećkowicach, Łąka k. Pszczyny, wyrobiska popiaskowe Pogoria. Częsta w środowiskach wodnych leżących na szlakach wędrówek ptaków. Stwierdzona w okolicach Poznania (Włosik-Bieńczak 1997, 1998, 2000) i Szczecina (Janicki 1999), jak i jeziorach położonych w Borach Tucholskich (z wyjątkiem jezior dystroficznych), gdzie jest gatunkiem bardzo pospolitym (Piechocki i Kaleta 2001). Od 1992 roku licznie występuje w niektórych jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego (Brzeziński 1999, Brzeziński i Kołodziejczyk 2001).

Największe zagęszczenie wodożytki stwierdzone w środowiskach wodnych Polski to około 30 tys. osobników/m² w jeziorze Jeleń w Borach Tucholskich (Piechocki i Kaleta 2001) i ponad 100 tys. osobników/m² w osadniku kopalnianym, w którym występuje skupiskowo (Strzelec – mat. niepubl.).

Wykazana w Parku Narodowym "Bory Tucholskie" (Piechocki i Kaleta 2001), w jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego (Brzeziński1999, Brzeziński i Kołodziejczyk 2001); należy przypuszczać, że występuje też na terenach rezerwatów ornitologicznych. Od lat notowana jest w zbiornikach wodnych położonych w obrębie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego "Żabie Doły" koło Bytomia (Strzelec 1992).

Wszystkie obserwacje z Górnego Śląska wskazują, że wniknięcie wodożytki do zbiornika powoduje w krótkim czasie niekorzystne zmiany w rodzimej malakofaunie (Krodkiewska i in. 1998). Wraz z rozwojem jej populacji zmniejsza się liczebność rodzimych gatunków ślimaków aż do całkowitego zaniku niektórych z nich (Strzelec 1992). Długotrwały wpływ wodożytki nowozelandzkiej na rodzimą faunę nie jest do końca poznany.

Z roku na rok wzrasta liczba stanowisk występowania wodożytki zarówno w wodach śródlądowych Polski, jak i krajów ościennych. Prawdopodobieństwo jej pojawienia się wzrasta w przypadku rekreacyjnego wykorzystywania zbiorników.

Its homelands are New Zealand and neighbouring islands. Via transoceanic ships Jenkin's Spire Snail invaded England in the first half of 19th century and a few years later, continental Europe, colonizing it along the North Sea and Baltic Sea coasts. In 1916 it appeared in freshwater habitats in Germany, and recently it has occupied almost the whole of Europe. In Poland Jenkin's Spire Snail was first noted in 1933 and since then its rapid expansion into various freshwater habitats has been observed. In some places it occurs at very large densities, reaching above 100 000 individuals per m². Because of its great fecundity and ecological tolerance, it may dominate some native malacocenoses. In the specific conditions of small water bodies it is able to oust many native snails. One may expect the future rapid expansion of P. antipodarum into various inland freshwater habitats, combined with the native snail fauna impoverishment.