Chaetogammarus ischnus (Stebbing, 1899)

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja regionalnaRodzina  Gammaridae  kiełżowate
Rząd  Amphipoda  obunogi
Gromada  Crustacea/Malacostraca  pancerzowce
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Środkowe i dolne biegi dużych rzek rejonu ponto-kaspijskiego, limany Morza Czarnego oraz przybrzeżne rejony północnego Morza Kaspijskiego (Cărăuşu i in. 1955, Mordukhaj-Boltovskoj 1960, Birshtejn i Romanova 1968, Mordukhaj-Boltovskoj i in. 1969, Jażdżewski 1980).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Stosunkowo mały kiełż, długości najczęściej 6-12 mm. Oko duże, owalno-nerkowate; czułki II pary gęsto pokryte długimi szczecinami, które u samców są kędzierzawe. Uropoda III pary stosunkowo długie, endopodit łuseczkowaty, zaś egzopodit długi z licznymi grupami silnych kolców; telson o płatach krótkich, o takiej samej długości jak szerokości, z silnymi kolcami apikalnymi i subapikalnymi (Cărăuşu i in. 1955, Micherdziński 1959, Jażdżewski 1975).

Status taksonomiczny C. ischnusi do dziś jest niejasny. Wielu autorów (np. Straškraba 1962, Dedju 1967, Mordukhaj-Boltovskoj i in. 1969) słodkowodne populacje C. ischnusi traktuje jako podgatunek odrębny (C. ischnusi sowinskyi) od formy zamieszkującej słonawe wody limanów Morza Czarnego i północnej, wysłodzonej przez Wołgę części Morza Kaspijskiego. Birshtejn i Romanova (1968) uznali nawet te dwie formy za odrębne, sympatrycznie występujące gatunki (Gammarus (Chaetogammarus) ischnus i Gammarus (Chaetogammarus) behningi). Jednakże autorzy ci, jako morfologiczne uzasadnienie różnic między tymi formami, używają rysunków prezentujących z jednej strony samicę z Morza Kaspijskiego (Sars 1896), a z drugiej - samca z delty Dunaju (Cărăuşu i in. 1955). Tymczasem dymorfizm płciowy kiełży z rodzaju Chaetogammarus Mart. jest wyjątkowo silnie wyrażony, zatem sugestie Birshtejna i Romanovej (1968) są zupełnie nieprzekonujące. Niewątpliwie rodzaj Chaetogammarus Mart. wymaga solidnej rewizji.

   
Biologia, ekologia  

Gatunek litofilny i fitofilny, detrytusożerny (Dedju 1967), często stowarzyszony z ławicami Dreissena polymorpha (Köhn i Waterstraat 1990). Osiąga zagęszczenia do kilku tysięcy na m2. Zazwyczaj 2 generacje w roku; zimujące osobniki przystępują do rozrodu wiosną (marzec-maj), a następne pokolenie rozmnaża się wczesną jesienią (sierpień-październik). Największe samice mogą mieć ponad 40 zarodków w komorach lęgowych. Średnia płodność C. ischnus w rodzimych ponto-kaspijskich rejonach przekracza 20 zarodków (Mordukhaj-Boltovskoj 1949, Ponomareva i Krasutskaja 1976), podczas gdy w polskich i niemieckich populacjach tego gatunku stwierdzono znacznie niższą płodność (Köhn i Waterstraat 1990, Konopacka i Jesionowska 1995).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

C. ischnus należy do tych ponto-kaspijskich gatunków, których ekspansja rozpoczęła się wcześnie, prawdopodobnie w początkach XX wieku, i które najbardziej rozszerzyły swój pierwotny zasięg. Pierwsza informacja o występowaniu C. ischnus poza zlewiskami Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego pochodzi z Polski, ze środkowej Wisły, gdzie znaleziono ten gatunek w 1928 roku (Jarocki i Demianowicz 1931). C. ischnus niewątpliwie przedostał się do Wisły poprzez połączenie jej zlewiska z dorzeczem Dniepru Kanałem Królewskim zbudowanym pod koniec XVIII wieku. Z kolei penetrację C. ischnus na północ Kanałem Ogińskiego łączącym Prypeć z Niemnem około 1960 r. stwierdził Gasjunas (1965). Kolejne etapy przedostawania się C. ischnus na zachód Europy tzw. korytarzem centralnym ("central corridor" - Bij de Vaate i in. 2002) dokumentowali kolejno Herhaus (1978), Herbst (1982), Köhn i Waterstraat (1990), Schöll (1990), Van den Brink i in. 1993 i Van der Velde i in. (2000). C. ischnus, znany ze środkowego Dunaju na Węgrzech i Słowacji już w połowie XX wieku (Straškraba 1962) dotarł tym południowym korytarzem ("southern corridor" - Bij de Vaate i in. 2002) aż do kanału Dunaj - Ren (Van der Velde i in. 2000). W Polsce, poza środkową i dolną Wisłą, gdzie był podawany z licznych stanowisk, C. ischnus był notowany w Bugu, dolnej Narwi, dolnej Brdzie, w Noteci, w jeziorze Licheńskim i w dolnej Odrze (Michalski i in. 1936, Micherdziński 1959, Jażdżewski i Konopacka 1991, 1995, 2002; Jażdżewski 2003 oraz dane niepublikowane).

Gatunek ten w 1995 r. został stwierdzony również w Ameryce Północnej w basenie Wielkich Jezior (Witt i in. 1997), gdzie został zawleczony z wodami balastowymi i szybko się rozprzestrzenił (Dermott i in. 1998). Filogeograficzne badania Cristescu i in. (2004) dowiodły, że źródłem zasiedlenia przez C. ischnus wód Ameryki Północnej było dorzecze Renu skolonizowane przez ten gatunek poprzez tzw. "korytarz centralny".

   
Występowanie na terenach chronionych  

C. ischnus występuje w Warcie w rejonie Słońska na obszarze Parku Narodowego "Ujście Warty".

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Ewentualna szkodliwość gatunku jest trudna do określenia. C. ischnusi, niewątpliwie pierwszy inwazyjny, ponto-kaspijski kiełż w wodach Polski, obecnie zwykle ustępuje liczebnością innym, niedawno przybyłym gatunkom inwazyjnych kiełży, takim jak Dikerogammarus haemobaphes czy Gammarus tigrinus (Jażdżewski i Konopacka 2002, Grabowski i in. 2007 i dane niepubl.).

   
Prognoza  

Zważywszy na wymagania ekologiczne C. ischnus należy sądzić, że w przyszłości jego występowanie w wodach Polski będzie nadal ograniczone do dużych rzek (Bug, Narew, Wisła, Odra), gdzie wydaje się przegrywać konkurencję z innymi gatunkami kiełży inwazyjnych.

   
Literatura  
  • Bij de Vaate A., Jażdżewski K., Ketelaars H., Gollasch S., Van der Velde G. 2002. Geographical patterns in range extensions of macroinvertebrate Ponto-Caspian species in Europe. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 59: 1159-1174.
  • Birshtejn J.A., Romanova N.N. 1968. Otrjad bokoplavy - Amphipoda. In: Birshtejn J.A. et al. (eds) Atlas bezpozvonochnykh Kaspijskogo Morja. Izd. "Pishchevaja Promyshlennost", Moskva: 241-289.
  • Cărăuşu S., Dobreanu E., Manolache C. 1955. Amphipoda forme salmastre şi de apă dulce. Fauna Republicii Populare Romine. Crustacea 4 (4): 1-409.
  • Cristescu M.E.A., Witt J.D.S., Grigorovich I.A., Hebert P.D.N., MacIsaac H.J., 2004. Dispersal of the Ponto-Caspian amphipod Echinogammarus ischnus: invasion waves from the Pleistocene to the present. Heredity 92: 197-203.
  • Dedju I.I. 1967. Ampfipody i mizidy bassejnov rek Dnestra i Pruta. Izd. "Nauka", Moskva: 1-172.
  • Dermott R., Witt J., Um Young M., Gonzalez M. 1998. Distribution of the Ponto-Caspian amphipod Echinogammarus ischnus in the Great Lakes and replacement of native Gammarus fasciatus. Journal of Great Lakes Research 24: 442-452.
  • Gasjunas I.I. 1965. O rezultatakh akklimatizacii kormovykh bezpozvonochnykh Kaspijskogo kompleksa v vodoemakh Litvy. Zoologicheskij Zhurnal 44: 340-343.
  • Grabowski M., Jażdżewski K., Konopacka A. 2007. Alien Crustacea in Polish waters - Amphipoda. Aquatic Invasions 2 (1): 25-38.
  • Herbst V. 1982. Amphipoden in salzbelasteten niedersächsischen Oberflächengewässern. Gewässer und Abwässer 68/69: 35-40.
  • Herhaus K.F. 1978. Die ersten Nachweise von Gammarus tigrinus Sexton, 1939 und Chaetogammarus ischnus (Stebbing, 1906) (Crustacea, Amphipoda, Gammaridae) im Einzugsgebiet der Ems und ihre Verbreitungsgeschichtliche Einordnung. Natur und Heimat 38: 99-102.
  • Jarocki J., Demianowicz A. 1931. Über das Vorkommen des pontokaspischen Amphipoden Chaetogammarus tenellus (G. O. Sars) in der Wisła (Weichsel). Bulletin International de l'Academie Polonaise des Sciences et de Lettres (Cl. Math. Nat. B II) 1931: 513-530.
  • Jażdżewski K. 1975. Morfologia, taksonomia i występowanie w Polsce kiełży z rodzajów Gammarus Fabr. i Chaetogammarus Mart. (Crustacea, Amphipoda). Acta Universitatis Lodziensis, 1-185.
  • Jażdżewski K. 1980. Range extensions of some gammaridean species in European inland waters caused by human activity. Crustaceana, Suppl. 6: 84-107.
  • Jażdżewski K. 2003. An invasive Ponto-Caspian amphipod - Dikerogammarus haemobaphes (Eichwald, 1841) - conquers Great Mazurian Lakes, north-eastern Poland. Fragmenta Faunistica 46: 19-25.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 1991. Nowe interesujące stanowisko ponto-kaspijskiego kiełża Echinogammarus ischnus (Stebbing, 1898) (Crustacea, Amphipoda) w Polsce. Przegląd Zoologiczny 34: 101-111.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 1995. Pancerzowce - Malacostraca (prócz Oniscoidea). Katalog Fauny Polski 13(1): 1-165.
  • Jażdżewski K., Konopacka A. 2002. Invasive Ponto-Caspian species in waters of the Vistula and Oder basins and of the southern Baltic Sea. In: Leppäkoski E., Gollasch S., Olenin S. (eds) Invasive Aquatic Species of Europe. Kluwer Acad. Publ., Dordrecht, Boston, London: 384-398.
  • Konopacka A., Jesionowska K. 1995. Life history of Echinogammarus ischnus (Stebbing, 1898) (Amphipoda) from artificially heated Licheńskie lake (Poland). Crustaceana 68: 61-69.
  • Köhn J., Waterstraat A. 1990. The amphipod fauna of lake Kummerow (Mecklenburg, GDR) with reference to Echinogammarus ischnus Stebbing, 1899. Crustaceana 58: 74-82.
  • Micherdziński W. 1959. Kiełże rodzaju Gammarus Fabr. (Amphipoda) w wodach Polski, Acta Zool. Cracov. 4: 527-637.
  • Mordukhaj-Boltovskoj F. D. 1949. Zhiznennyj cikl nekotorykh kaspijskikh gammarid. Doklady Akademii Nauk SSSR 65: 997-999.
  • Mordukhaj-Boltovskoj F.D., Greze I.I., Vasilenko S.V. 1969. Otrjad amfipody ili raznonogie - Amphipoda Latreille, 1816-1817. In: Vodjanickij V.A. (ed.) Opredelitel fauny Chernogo i Azovskogo morej. Izd. "Naukova Dumka", Kiev: 440-524.
  • Ponomareva Z.A., Krasutskaja A.G. 1976. O biologii bokoplava Chaetogammarus ischnus (Stebbing) w delte Dnepra. Izvestija Gosudarstvennogo nauchno-issledovatelskogo Instituta ozernogo i rechnogo rybnogo Khozjajstva 110: 27-35.
  • Sars G.O. 1896. Crustacea Caspia. Contributions to the knowledge of the carcinological fauna of the Caspian Sea. Amphipoda, Supplement. Bulletin de l'Academie Impériale des Sciences de St.-Petersburg 4: 421-489.
  • Schöll F. 1990. Erstnachweis von Chaetogammarus ischnus Stebbing im Rhein. Lauterbornia 5: 71-74.
  • Straškraba M. 1962. Amphipoden der Tschechoslowakei nach den Sammlungen von Prof. Hrabe. I. Vestnik Československé Zoologické Společnosti 26: 117-145.
  • Van den Brink F.W.B., Paffen B.G.P., Oosterbroek F.M.J., Van der Velde G. 1993. Immigration of Echinogammarus Stebbing 1899 (Crustacea, Amphipoda) into the Netherlands via the lower Rhine. Bulletin zoölogisch Museum Universiteit van Amsterdam 13: 167-170.
  • Van der Velde G., Rajagopal S., Kelleher B., Musko I., Bij de Vaate A. 2000. Ecological impact of crustacean invaders: General considerations and examples from the Rhine River. In: von Vaupel Klein J.C., Schram F. (eds) The Biodiversity Crisis and Crustacea. Proc. 4th Internat. Crustacean Congress, Amsterdam, the Netherlands, 20-24 July 1998, vol. 2, 3-33.
  • Witt J.D.S., Hebert P.D.N., Morton W.B. 1997. Echinogammarus ischnus: another crustacean invader in the Laurentian Great Lakes basin. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 54: 264-268.
   
Streszczenie  

Chaetogammarus ischnus is a Ponto-Caspian gammarid species. From its native waters - lagoons, estuaries and lower river courses of the original area - C. ischnus has migrated northward and westward to central and western Europe, using numerous canals that have connected during the last two centuries the Black and Caspian Seas with the Baltic Sea and North Sea basins. It occurs in large and medium-sized rivers on stony bottoms, often associated with Dreissena clumps. In Poland it was first noted in 1928 in the Vistula River. In 1995 this species was recorded for the first time in North America, evidently transported there with ballast waters.

   
Opracowanie  Krzysztof Jażdżewski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014