Frankliniella occidantalis (Pergande, 1895)
wciornastek zachodni
Western Flower Thrips, Flower Thrips, Alfalfa Thrips, Grass Thrips, Western Grass Thrips

 introdukcja bieżąca, ostatnie ćwierćwieczeintrodukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Thripidae  wciornastkowate
Rząd  Thysanoptera  przylżeńce
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Kalifornia (?)

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Zachodnia część Ameryki Północnej (od Alaski do Kostaryki; Baranowski 1992).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Samce mierzą 0,9-1,1 mm, a samice 1,3-1,4 mm długości. Czułki 8-segmentowe. Ciało wąskie i wydłużone, skrzydła również wąskie, obrzeżone frędzlowatymi szczecinami. Samce są mniejsze od samic, mają wąski odwłok o białożółtym zabarwieniu, zaokrąglony w części tylnej. Odwłok samic jest bardziej zaokrąglony, stożkowato zakończony, o różnej barwie: od żółtej do brunatnej. W Ameryce wyróżnia się trzy barwne odmiany samic: ciemną (dominującą po wiosennych opadach), pośrednią (spotykaną przez cały sezon wegetacyjny) i jasną (dominującą w lecie).

   
Biologia, ekologia  

W warunkach szklarniowych występuje 12-15 pokoleń w roku. Cykl życiowy jednej generacji w temperaturze 15°, 20°, 25° i 30°C wynosi odpowiednio: 44, 22, 18 i 15 dni. W każdym pokoleniu występuje zazwyczaj czterokrotnie więcej samic niż samców. Samce rozwijają się z niezapłodnionych jaj, które mogą być wytwarzane partenogenetycznie przez niekopulujące samice (Smith i in. 1994). W warunkach laboratoryjnych samice przeżywają od ok. 40 do ok. 90 dni; samce żyją dwa razy krócej. Składanie jaj rozpoczyna się zazwyczaj 72 godziny po wylęgu postaci dorosłych i trwa bez przerwy niemal przez całe życie samic. Każda z nich może złożyć od 20 do 40 jaj, do komórek parenchymy liści, kwiatów bądź owoców. W rozwoju przedimaginalnym Frankliniella occidentalis występują cztery stadia: pierwsze dwa są aktywne (larwy żerujące), a następne dwa to formy spoczynkowe - nieżerujące (przedpoczwarka i poczwarka).

W obszarze naturalnego występowania Frankliniella occidentalis jest najpospolitszym wciornastkiem kwiatowym występującym na wybrzeżach Kolumbii Brytyjskiej (zachodnia Kanada - 50-55°N), co oznacza, że gatunek ten może rozwijać się w umiarkowanie chłodnym i wilgotnym klimacie. W Europie nie stwierdzono dotychczas całorocznego przeżywania tego gatunku poza szklarniami.

Wciornastek zachodni jest gatunkiem polifagicznym notowanym na roślinach żywicielskich należących do 62 różnych rodzin. W Stanach Zjednoczonych stwierdzano powodowane przez niego szkody na kwiatach moreli, brzoskwiń, nektarynek, śliw, róży, goździków, grochu, pomidorów, papryki, truskawek i dyniowatych. Sporadycznymi roślinami żywicielskimi są tam też: burak, marchew, bawełna, grejpfruty, winogrona, cebula, fasola i słonecznik. W Europie F. occidentalis występuje głównie w uprawach szklarniowych, a najczęściej atakuje złocienie, gerbery, róże, sępolię, cyklameny, goździki, fuksje, pelargonie, a także ogórki, pomidory, paprykę, fasolę i sałatę. Uważa się, iż w europejskich warunkach klimatycznych F. occidentalis rozmnaża się tylko w szklarniach, natomiast latem spotyka się też dorosłe osobniki na roślinach rosnących poza tymi pomieszczeniami. Aktywne imagines z dala od szklarni obserwowano m.in. w Holandii (Vierbergen 2001), brak jednak nadal jednoznacznego potwierdzenia ich rozwoju w odkrytym terenie. Przypuszcza się - na podstawie gwałtownej ekspansji wciornastka - że po roku 1980 mogły nastąpić jakieś zmiany przystosowawcze w jego biologii i starsze informacje w tym zakresie należy traktować z rezerwą (Smith i in. 1994, Wolny i Godawa 1994); nie można też wykluczyć w tym przypadku wpływu globalnego ocieplenia - przynajmniej w południowych częściach Europy.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Od późnych lat 70. XX wieku F. occidentalis z pomocą człowieka dokonywała inwazji najpierw na kontynencie amerykańskim, a następnie w północnej Afryce, Australii i Azji (Kirk i Terry 2003, Zhang i in. 2007). W Europie została po raz pierwszy stwierdzona w Holandii w 1983 r., a dwa lata później, jesienią 1985 r., notowana była już w Danii (Brodsgaard 1989). Kolejne stwierdzenia dotyczyły południowych części Niemiec i Czech (1987), Szwajcarii i innych krajów Europy Środkowej (w tym także Polski) oraz Zachodniej (Francja, Wielka Brytania). Po kilku latach wciornastek ten dotarł także na północ kontynentu - do Szwecji i Norwegii (Kobro 2003). W literaturze branżowej (np. Kropczyńska i in.1988, Brodsgaard 1989) utrzymuje się pogląd, iż holenderskie zakłady ogrodniczo-szkółkarskie były inicjalnym obszarem europejskiej introdukcji F. occidentalis i że stamtąd rozpoczęła się ekspansja tego gatunku na naszym kontynencie.

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Po raz pierwszy sygnalizowano obecność F. occidentalis w naszym kraju w 1986 r. w jednej z warszawskich szklarni. W następnym roku notowano tego szkodnika także w innych punktach Warszawy i Skierniewic (Kropczyńska i in. 1988, Karnkowski 1990). Następne stwierdzenia dotyczyły Bydgoszczy, Częstochowy, Gorzowa, Katowic, Ostrowa Wielkopolskiego, Poznania, Słupska i Stargardu Szczecińskiego (Karnkowski 1990). Pod koniec ubiegłego wieku gatunek ten pospolicie występował już w szklarniach całego kraju (Boczek 1998).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Nie badano.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

W obszarze działalności EPPO F. occidentalis powoduje szkody wyłącznie w uprawach roślin ozdobnych i warzyw pod osłonami. Wciornastki żerują na kwiatach i liściach wielu roślin uprawnych - wysysają soki roślinne powodując odbarwienie i skorkowacenia na otwartych kwiatostanach i płatkach. Jeżeli żerowanie odbywa się przed otwarciem kwiatów - następuje także deformacja płatków. Wciornastki odżywiają się również pyłkiem i nektarem kwiatowym, powodując przy tym rozsypywanie się pyłku, co prowadzi do przedwczesnego zapylenia i starzenia się kwiatów. Z tego powodu F. occidentalis jest groźnym szkodnikiem roślin ozdobnych - nawet kilka osobników może zniszczyć lub obniżyć handlową wartość produktu. W przypadku warzyw największe szkody notuje się w uprawach ogórków - wciornastek ogranicza ich kwitnienie lub powoduje rozległe uszkodzenia kwiatów, uniemożliwiające zawiązywanie owoców. Ponadto larwy F. occidentalis są wektorami wirusa brunatnej plamistości pomidora (TSWV = tomato spotted wilt virus; Nagata i in. 2002) i wirusa plamistości tytoniu (TSV = tobacco streak virus).

Omawiany gatunek jest szkodnikiem kwarantannowym na liście A2 (OEPP/EPPO 1989); ma on także znaczenie kwarantannowe dla CPPC i OIRSA (Baranowski i Dankowska 1992). Łatwo się rozprzestrzenia - może być przenoszony zarówno na kwiatach ciętych, jak i z sadzonkami roślin ozdobnych. Do szklarni i namiotów foliowych mogą dostawać się osobniki przenoszone wiatrem, a także na ubraniach pracowników i w nieczyszczonych pojemnikach lub na narzędziach ogrodniczych. Wykrycie wciornastków na przewożonych roślinach jest trudne, gdyż ukrywają się w szczelinach i ciasno zamkniętych częściach kwiatostanów. Jedyną skuteczną metodą zapobiegania dalszej ekspansji jest kontrola roślin w miejscu ich produkcji. Chemiczne zwalczanie F. occidentalis jest utrudnione ze względu na skryty tryb życia osobników oraz pojawienie się odporności na niektóre pestycydy. Dlatego w ostatnich latach w poszczególnych krajach opracowywane są metody walki biologicznej z użyciem m.in. pluskwiaków z rodzajów Orius i Macrolophus (Jakobsen i in. 2004) oraz nicieni, ale głównie drapieżnych roztoczy z rodzajów Hypoaspis, Lasioseius, Amblyseius i Tetranychus (Enkegaard i Brodsgaard 2000, Blaser i in. 2002). U nas, w integrowanych programach ochrony upraw pod osłonami, zaleca się stosowanie roztocza Amblyseius cucumeris (100 osobników na m2 , gdy ukażą się pierwsze kwiaty - co tydzień przez 6 tygodni) oraz pluskwiaka Orius laevigatus (5 osobników na m2 po pojawieniu się pierwszych kwiatów, dwukrotnie w okresie 2-3 tygodni); (Cichocka i in. 1994). Badania nad metodami walki biologicznej z F. occidentalis z wykorzystaniem patogenów grzybowych i drapieżnych stawonogów prowadzone są aktualnie w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu (Fiedler 2006, Fiedler i Sosnowska 2006).

   
Prognoza  

Sądząc z tempa kolejnych introdukcji F. occidentalis w Europie środkowej, południowej i północnej w latach 1985-2005, a także z faktu, iż praktycznie już w całej Polsce wciornastek ten był stwierdzany w uprawach szklarniowych i foliowych - należy pogodzić się z jego obecnością na dotychczasowym obszarze inwazyjnym i ograniczać jego populację przez stosowanie udoskonalonych metod walki biologicznej. Brak w literaturze konkretnych informacji o opanowaniu obszarów ościennych za wschodnimi granicami Polski; nie ulega jednak żadnej wątpliwości, iż także w tamtym kierunku przesuwa się ekspansja omawianego gatunku, wobec wzmożonego eksportu warzyw i roślin ozdobnych, a także przeważających kierunków wiatrów (SW→NE) w tej części Europy.

   
Literatura  
  • Baranowski T., Dankowska E. 1992. Szkodniki kwarantannowe upraw szklarniowych. Ochrona Roślin 1: 13-15.
  • Blaeser P., Lleonart i Sitjar M., Sengonca C. 2002. Laboruntersuchungen zur Entwicklung, Lebensdauer und Reproduktion von vier Amblyseius-Raubmilbenarten bei Ernahrung mit Tetranychus urticae Koch (Acari: Tetranychidae) und Frankliniella occidentalis (Pergande) (Thysanoptera: Thripidae). Nachrichtenblatt des Deutschen Pflanzenschutzdienstes 54 (12): 307-311.
  • Boczek J. 1998. Nauka o szkodnikach roślin uprawnych. Wydanie 3 poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 1-256.
  • Brodsgaard H.F. 1989. Frankliniella occidentalis (Thysanoptera: Thripidae) - a new pest in Danish glasshouses: A review. Tidsskrift Planteavl 93: 83-91.
  • Cichocka E., Czajkowska B., Goszczyński W., Kropczyńska-Linkiewicz D., Nawrocka B., Nowicki B. 1994. Szkodniki upraw szklarniowych. A. Gatunki występujące na częściach nadziemnych roślin. Integrowane metody zwalczania szkodników i chorób w uprawach pod osłonami. Wydanie I. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
  • Enkegaard A., Brodsgaard H.F. 2000. Lasioseius fimetorum: a soil-dwelling predator of glasshouse pests? BioControl 45 (3): 285-293.
  • Fiedler Ż. 2006. Metody biologiczne stosowane w ograniczaniu liczebności populacji wciornastka zachodniego Frankliniella occidentalis (Pergande). Postępy Nauk Rolniczych 1: 61-73.
  • Fiedler Ż., Sosnowska D. 2006. Wpływ temperatury na efektywność patogenów grzybowych w ograniczaniu liczebności różnych stadiów rozwojowych Frankliniella occidentalis (Pergande). Progress in Plant Protection/Postępy Ochrony Roślin 46 (2): 487-490.
  • Jakobsen L., Enkegaard A., Brodsgaard H.F. 2004. Interaction between two polyphagous predators, Orius majusculus and Macrolophus caliginosus. Biocontrol Science and Technology 14 (1): 17-24.
  • Karnkowski W. 1990. Jak oznaczyć wciornastka zachodniego. Ochrona Roślin 9: 11-13.
  • Kirk W.D.J., Terry L.I. 2003. The spread of the western flower thrips Frankliniella occidentalis (Pergande). Agricultural and Forest Entomology 5 (4): 301-310.
  • Kobro S. 2003. On the Norwegian thrips fauna (Thysanoptera). Norwegian Journal of Entomology 50: 17-32.
  • Kropczyńska D., Czajkowska B., Baranowski T. 1988. Frankliniella occidentalis (Pergande) - nowy szkodnik upraw szklarniowych w Polsce. Ochrona Roślin 9: 10-11.
  • Nagata T., Inouo-Nagata A.K., van Leut J., Goldbach R., Peters D. 2002. Factors determining vector competence and specifity for transmission of tomato spotted wilt virus. Journal of General Virology 83: 663-671.
  • OEPP/EPPO. 1989. Data sheets on quarantine organisms No. 177. Frankliniella occidentalis. Bulletin OEPP/EPPO 19: 725-731.
  • Smith I.M., McNamara D.G., Scott R.R., Harris K.M. (eds) 1994. Kwarantannowe agrofagi Europy. Tłum. J.J. Lipa i A. Zych. IKR, Warszawa: 1-1069.
  • Vierbergen G. 2001. Occurence of glasshouse Thysanoptera in the open in the Netherlands. Proceedings of the 7th International Symposium on Thysanoptera (2-7 July, 2001, Reggio Calabria, Italy). R. Manullo, L. Mound (eds): 181-184.
  • Wolny S., Godawa H. 1994. Agrofagi kwarantannowe ustalone przez EPPO. Uzupełnienie nr 12. Ochrona Roślin 3: 7-9.
  • Zhang Z.-J., Wu G.-J., Li X.-F., Zhang J., Xu B.-Y., Zhu G.-R. 2007. Life history of western flower thrips Frankliniella occidentalis (Thysanoptera, Thripidae) on five different vegetable leaves. Journal of Applied Entomology 131 (5): 347-354.
   
Streszczenie  

Frankliniella occidentalis (Perg.) - Western Flower Thrips originates from the western part of North America where it is the commonest species on flowers. It was introduced to the Netherlands in 1983 and from local garden-plant nurseries was brought with plant material to hothouses in other countries of Central Europe and even of Northern Europe. In Poland it was first found in Warsaw in 1986 and at the end of the 20th century it was already reported from all flower hothouses and vegetable crops grown under cover in the whole country. This thrips feeds on leaves and flowers causing their decoloration, deformation of petals, spilling of pollen and premature pollination. The vegetable crops most affected by Western Flower Thrips are cucumbers (imitation of flowering). In addition, its larvae are vectors of tomato spotted wilt virus and tobacco streak virus. In view of difficulties in the use chemical control and its little effectiveness there are applied different methods of biological control of this pest, developed in the Institute of Plant Protection in Poznań. The population and range of the species is now stable in Poland, its expansion moving eastwards, accordingly to the prevailing wind direction (SW→NE) in this part of Europe. It is also the main direction of the export of Polish vegetables and ornamental flowers, which may contribute to the spread of the western flower thrips in the continent.

   
Opracowanie  Jolanta Kałmuk i Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014