| |
| |
|
Gnaptor spinimanus (Pallas, 1781) | ||
| Rodzina | Tenebrionidae Czarnuchowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Gatunek stepowy, w Europie Środkowej bardzo rzadko spotykany na izolowanych, nielicznych stanowiskach, gdzie zagrożony jest wyginięciem z powodu niskiej liczebności i zaniku odpowiednich siedlisk. W Polsce od kilkudziesięciu lat znany tylko z dwóch stanowisk na Roztoczu i Wyżynie Lubelskiej, ostatnio niepotwierdzony. Nie podlega ochronie gatunkowej. | |
| Rozmieszczenie | Zasiedla południowo-wschodnią Europę (Peloponez, Bałkany, wybrzeże Morza Czarnego, stepy południowej Ukrainy i Rosji). Północna granica zwartego zasięgu przebiega przez Podole, omija łuk Karpat i po drugiej ich stronie sięga Rumunii (Banat) i Węgier (Horion 1956). Dalej na północ i zachód spotykany tylko na pojedynczych, prawdopodobnie reliktowych stanowiskach w Austrii, południowej Słowacji i w Polsce. Najbliższe naszych granic stanowiska leżą na północnej krawędzi płyty podolskiej, gdzie jednak spotykany jest dość rzadko; liczniej występuje dopiero w jarach Dniestru, począwszy od okolic Zaleszczyk i Kamieńca Podolskiego. Z Polski podawany był na początku XIX wieku ogólnie ze Śląska i (w 1919 r.) z Bytomia; przypuszcza się jednak, że były to przypadkowe zawleczenia (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1987). W sposób pewny stwierdzony został w południowo-wschodniej Polsce: w Zwierzyńcu na Roztoczu (Tenenbaum 1918) i w okolicy Hrubieszowa (Bartkowska 1975). W ostatnich latach brak jest doniesień o jego występowaniu. | |
| Biotop/Siedlisko | Jako gatunek stepowy występuje w naszym regionie na otwartych terenach o charakterze kserotermicznym. Zasiedla ciepłe zbocza pagórków i wąwozów, ugory i brzegi zarośli. Na południowym Podolu spotykany również w mających charakter lasostepu ciepłych dąbrowach (Kubisz D. - mat. niepubl.). | |
| Biologia | Bionomia G. spinimanus jest bardzo słabo poznana. Jest gatunkiem fito-saprofagicznym, odżywiającym się przyziemnymi częściami roślin i ich rozkładającymi się szczątkami. Larwy żyją w wierzchnich warstwach gleby i pod kamieniami; pełny cykl rozwojowy jest prawdopodobnie dwuletni. Osobniki dorosłe spotykane są od wczesnej wiosny do lata wśród roślinności zielnej oraz na ścieżkach, miedzach, w rowach i przydrożach. Imagines mają zrośnięte pokrywy i są bezskrzydłe, co niewątpliwie znacznie ogranicza możliwości dyspersyjne tego gatunku. W terenie chrząszcze są łatwe do zaobserwowania z powodu dużych rozmiarów i charakterystycznego wyglądu. Poruszają się raczej wolno, a ich największa aktywność przypada na godziny południowe, nawet w najcieplejsze dni. | |
| Wielkość populacji w Polsce | W Polsce marchołt notowany był tylko w pojedynczych okazach na dwóch izolowanych stanowiskach, a w ostatnich latach nie potwierdzano jego występowania. Jeżeli uwzględni się wielkość i charakterystyczny wygląd tego chrząszcza, to można - mimo braku dokładniejszych badań - przyjąć, że jego populacja w naszym kraju jest skrajnie nieliczna, a być może nawet już wymarła. Tę ostatnią tezę należałoby jednak zweryfikować poprzez szczegółowe obserwacje w terenie. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Na obszarze Europy Środkowej podstawowym zagrożeniem dla gatunków kserotermicznych, do jakich należy G. spinimanus, jest sukcesywnie postępujące zanikanie ich siedlisk. Z reguły nie są one objęte żadną formą ochrony, lub ma ona charakter niedostosowany do specyfiki kserotermów. Areał tych obszarów w naszym regionie zmniejsza się więc w szybkim tempie, zarówno na skutek działalności człowieka (zaorywanie, zalesianie, wydeptywanie), jak i naturalnych procesów sukcesyjnych, które w tych nieklimaksowych środowiskach prowadzą do zarastania drzewami i krzewami (Mazur, Kubisz 2000). Omawiany gatunek ma przy tym z powodu braku skrzydeł bardzo niewielkie możliwości przenoszenia się na inne dogodne miejsca w przypadku zniszczenia poprzednich. W konsekwencji może to doprowadzić do nieodwracalnego zaniku populacji G. spinimanus na całych obszarach. | |
| Prognoza zmian populacji | Biorąc pod uwagę podane powyżej zagrożenia, jak również brak nowych danych o jego występowaniu, należy się liczyć z możliwością wyginięcia tego gatunku na terenie Polski. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Nie objęty ochroną gatunkową. Jedno z jego stanowisk (Tenenbaum 1918) znajdowało się na terenie obecnego Roztoczańskiego Parku Narodowego. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Jedyną skuteczną formą ochrony gatunków kserotermicznych jest czynna ochrona ich siedlisk z właściwie dobranymi zabiegami utrzymującymi je w niezmienionym stanie (Mazur, Kubisz 2000). Szczegółowe zasady w odniesieniu do G. spinimanus należy ustalić dopiero po odnotowaniu go na konkretnym stanowisku. | |
| Summary | A steppic species, in Central Europe found only rarely at scarce isolated localities where it is threatened with extinction due to small numbers and loss of suitable habitat. In Poland it was reported at the beginning of the 19th and 20th centuries from Silesia; most probably these were cases of accidental bringing (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1987). Certain records are those from south-eastern Poland: from Roztocze (Tenenbaum 1918) and the environs of Hrubieszów (Bartkowska 1975). In recent years no records of its occurrence have been reported. It is a wingless species with small dispersion abilities. In view of its low numbers and successive loss of xerothermic biotopes one should be prepared for its extinction in Poland. The only effective method for its conservation is protection of its localities and maintenance of its habitat in unchanged state through appropriate conservation measures (Mazur, Kubisz 2000). Not protected by law. | |
| Źródła informacji | Bartkowska J. 1975. O występowaniu chrząszcza marchołta Gnaptor spinimanus (Pallas, 1781) w Polsce (Coleoptera, Tenebrionidae). Przegl. zool. 19, 4: 463-464.  Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1987. Chrząszcze - Coleoptera. Cucujoidea, cz. 3. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 14: 1-309. Horion A. 1956. Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Band 5: Heteromera. Ent. Arb. Mus. Frey München, Sonderband, 268 ss. Mazur M., Kubisz D. 2000. Ochrona owadów siedlisk kserotermicznych Polski. W: Ochrona owadów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską. Wiad. entomol. 18, Supl. 2: 129-137. Tenenbaum S. 1918. Dodatek do spisu chrząszczy z Ordynacyi Zamojskiej. Pam. Fizyogr. 25: 1-35. | |
| Autor | Daniel Kubisz | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
