| |
| |
|
Helix lutescens Rossmässler, 1837 | ||
| Rodzina | Helicidae Ślimakowate | |
| Rząd | Stylommatophora Trzonkooczne | |
| Gromada | Gastropoda Ślimaki (Brzuchonogi) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Gatunek dacko-podolski, ciepło- i sucholubny. W Polsce ma dość liczne stanowiska wyspowe w regionach południowo-wschodnich, gdzie osiąga północno-zachodnią granicę. Objęty ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Zasięg geograficzny gatunku rozdzielony jest łańcuchem Karpat na dwie części: południowo-zachodnią, obejmującą Spisz i Kras Słowacki, Wielką Równinę Węgierską i Siedmiogród oraz część północno-wschodnią obejmującą Mołdawię, Besarabię, Podole i wyżyny południowopolskie (Wiktor 2004). W Polsce występuje tylko w południowo-wschodniej części kraju: na Roztoczu, Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Małopolskiej, Kotlinie Sandomierskiej i na Podkarpaciu (do wysokości około 300 m n.p.m.). Suchy i dość ciepły okres subborealny wpływał korzystnie na rozprzestrzenianie się gatunków południowo-wschodnich, często kserotermicznych, których przedstawicielem jest właśnie ślimak żółtawy. Na północnym zachodzie jego stanowiska sięgają do linii Kraków - Busko - Kielce - Skarżysko Kamienna - Kazimierz Dolny, a na północy - do północnego skraju Wyżyny Lubelskiej (Poliński 1919, Riedel 1954, Riedel 1988, Urbański 1948). | |
| Biotop/Siedlisko | Helix lutescens jest gatunkiem ksero- i termofilnym. Zamieszkuje środowiska o charakterze stepowym, murawy kserotermiczne, suche zarośla, zakrzewienia śródpolne, słoneczne zbocza, zwłaszcza o podłożu wapiennym. Bardzo często spotyka się go również w ogrodach i na cmentarzach. Żyje tu wśród roślinności ruderalnej w miejscach nasłonecznionych, przy płotach lub ścianach starych zabudowań. | |
| Biologia | W naturalnym środowisku ślimak żółtawy aktywny jest jedynie w pełni okresu wegetacyjnego. Jesień i zimę spędza zakopany w ziemi (hibernuje) na głębokości około 6 cm. Jego aktywność jest ściśle związana m.in. z żerowaniem, kopulacją i składaniem jaj, oraz przygotowaniem do hibernacji. Wykazuje też dwie fazy w cyklu aktywności dobowej, których przedziały czasowe związane są z dobowymi zmianami czynników środowiskowych - wilgotności względnej, temperatury powietrza w warstwie przyziemnej i wilgotności podłoża (punkt rosy). Wiosną i latem przejawia najwyższą aktywność we wczesnych godzinach porannych, po wschodzie słońca. W okresie najwyższych temperatur, a zarazem największej suszy, dorosłe osobniki ukryte są w ziemi (estywują). Tylko nieliczne odpoczywają wysoko na roślinach, zasklepiając otwór muszli błoną. Pozostają one w tym stanie nawet przez kilka dni. Dopiero ulewny deszcz powoduje natychmiastowe wyjście ślimaków z estywacji i ich gwałtowne uaktywnienie. W dni deszczowe ślimaki mogą być aktywne zarówno w dzień, jak i w nocy. Odpoczywają wysoko na roślinach lub suchych łodygach, np. wrotycza pospolitego Tanacetum vulgare. Dojrzałość płciową uzyskują prawdopodobnie w czwartym roku życia. Jaja składane do jamek lęgowych są kulistego kształtu, o perłowym połysku i średnicy 4,0-4,5 mm. H. lutescens składa średnio 35 jaj do jednej jamki. Po dwóch tygodniach młode ślimaki opuszczają osłonkę jaja przez stopniową jej resorpcję. W sprzyjających warunkach wilgotnościowych, po 14-16 dniach od wylęgu ślimaki wychodzą z jamek lęgowych na powierzchnię. Osobniki młode są aktywne aż do połowy września, podczas gdy ślimaki dorosłe ukryte są już w zimowych kryjówkach (Koralewska-Batura E. 1999, 2002). | |
| Wielkość populacji w Polsce | W ostatnich latach potwierdzono 8 stanowisk, podawanych w starszej literaturze i uważanych za wątpliwe, oraz wykazano 43 nowe stanowiska tego ślimaka. Są to na ogół stanowiska wyspowe i niewielkie. Jednak w rejonie Gór Świętokrzyskich na stanowiskach antropogenicznych tworzy on stosunkowo liczne i witalne populacje wyspowe (Barga-Więcławska 1989, 1997, Herczek, Gorczyca 2000, Koralewska-Batura 1993a, 1993b, 1999, 2002). Dużą gęstością występowania charakteryzują się również roztoczańskie populacje (Piechocki 1990). Niemożliwa jest jednak choćby przybliżona ocena liczebności polskiej populacji ślimaka żółtawego. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Tam gdzie w Polsce ślimak ten występuje, nie wykazano oznak jego regresji ani zagrożeń. W szerszym kontekście historycznym uznawany jest za wycofujący się (Wiktor 2004). Niepewność co do przyszłych losów tego gatunku wynika z trzech okoliczności: (1) regionalnego i wyspowego występowania, (2) zajmowania nietrwałych siedlisk antopogenicznych oraz (3) położenie polskich populacji na obrzeżu areału geograficznego gatunku. | |
| Prognoza zmian populacji | H. lutescens wykazuje predyspozycje do synantropijności, znajdując szczególnie sprzyjające warunki w ogrodach i zbiorowiskach ruderalnych. Jest to przystosowanie podnoszące szanse przetrwania temu gatunkowi, jakkolwiek jego byt narażony jest na zjawiska regresywne wskutek antropogenicznej degradacji siedlisk, m.in. przez ich skażenie metalami ciężkimi, które wpływa na obniżenie płodności ślimaków (Tryjanowski, Koralewska-Batura 2000). | |
| Aktualne sposoby ochrony | Od 1995 roku gatunek ten objęty jest w Polsce ochroną prawną. Niektóre stanowiska (np. w dolinie Nidy) objęte są ochroną rezerwatową. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Należy ściśle dotrzymywać zasad pozyskiwania ślimaków winniczków Helix pomatia w punktach skupu, zwłaszcza przestrzegać proponowanych wymiarów ochronnych winniczków, co tym samym ustrzeże nieco mniejszego ślimaka żółtawego przed niezamierzonym zbiorem (Koralewska-Batura 1993a, Stępczak 1976, Urbański 1964, Wiktor 2004, Wiktor, Riedel 1992). Ze względu na możliwość mylnego pozyskiwania tego ślimaka przy okazji zbioru winniczków, ślimak żółtawy powinien pozostać pod ochroną gatunkową (Stępczak 1976). Niezbędna jest ponadto ochrona jego biotopów, w szczególności egzekwowanie zakazu wiosennego wypalania suchej roślinności. | |
| Summary | Helix lutescens is a xerothermophilous species, assigned to the Dacian-Podolian element. In Poland it only occurs in the south-eastern part of the country, reaching there the north-western border of its geographical range. It has insular distribution but its local populations are rather numerous and strong. The species lives also in anthropogenic habitats, reaching there high densities. Risks to the existence of H. lutescens include: (1) regional and insular distribution, (2) occurrence in unstable anthropogenic habitats, (3) and situation of Polish populations at the margins of the species geographical range. It is also threatened by accidental collection together with the Roman snail Helix pomatia during the period of its exploitation for consumption purposes. It is (and should be) protected by law. | |
| Źródła informacji | Barga-Więcławska J. 1989. Helix lutescens Rossmässler, 1837 (Gastropoda: Helicidae) in the Holy Cross Mountains National Park and its vicinity. Folia malacol. 3: 23-33.  Barga-Więcławska J. 1997. Sukcesja ślimaków na hałdach regionu Świętokrzyskiego. Wydawnictwo WSP, Kielce. Herczek A., Gorczyca J. 2000. Lądowe ślimaki Polski - przegląd wybranych gatunków. Atlas i klucz. Wyd. Kubajak, Krzeszowice-Kraków. Koralewska-Batura E. 1993a. Nowe dane o występowaniu Helix lutescens Rossmässler, 1837 (Gastropoda: Pulmonata) w Polsce. Przegl. zool. 37 (1-2): 69-72. Koralewska-Batura E. 1993b. Charakterystyka biometryczna skorupki ślimaka żółtawego (Helix lutescens Rossm.) w Polsce. Przegl. zool. 37 (3-4): 283-289. Koralewska-Batura E. 1999. Helix lutescens Rossmssler, 1837 (Gastropoda: Pulmonata: Helicidae) - its structure, biology and ecology. Folia malacol. 7(4), 197-240. Koralewska-Batura E. 2002. Ślimak żółtawy (Helix lutescens Rossm.) Budowa, biologia, ekologia i występowanie w Polsce. Wyd. Kontekst, Poznań. Piechocki A. 1990. Interesujące gatunki ślimaków lądowych (Gastropoda terrestria) na Roztoczu. Przegl. zool. 34 (2-3): 237-247. Poliński W. 1919. Rozsiedlenie geograficzne Helicidów w Polsce. Szkic zoogeograficzny, z mapką. Przegl. geogr. 1: 269-280. Riedel A. 1954. Mięczaki okolic Kazimierza nad Wisłą. Fragm. faun. 7: 147-185. Riedel A. 1988. Ślimaki lądowe Gastropoda terrestria. Katalog fauny Polski. XXXVI. PWN, Warszawa, 316 ss +1 mapa. Stępczak K. 1976. Występowanie, zasoby, uzyskiwanie i ochrona ślimaka winniczka (Helix pomatia L.) w Polsce. Wyd. Nauk. UAM, Poznań, Ser. zool. 3: 1-68. Tryjanowski P., Koralewska-Batura E. 2000. Inter-habitat shell morphometric differentiation of the snail Helix lutescens Rossm. (Gastropoda: Pulmonata). Ekologia (Bratislava) Vol. 19 (1): 111-116. Urbański J. 1948. Reliktowe mięczaki ziem polskich i niektórych krajów przyległych. Ochr. Przyr. 18: 66-95. Urbański J. 1964. Ślimak winniczek Helix pomatia L. - jego systematyka, biologia, znaczenie gospodarcze i ochrona. Ochr. Przyr. 29: 215-254. Wiktor A. 2004. Ślimaki lądowe Polski. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn, 302 ss., 197 ryc., 175 map + 4 barwne tablice. Wiktor A., Riedel A. 1992. Ślimaki lądowe Gastropoda terrestria. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). ZOP i ZN PAN, Kraków 31-38. | |
| Autor | Elżbieta Koralewska-Batura | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
