powiększ

Eriogaster catax (Linnaeus, 1758)
Barczatka kataks

Rodzina  Lasiocampidae  Barczatkowate
Rząd  Lepidoptera  Motyle
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek ciepłolubny, spotykany bardzo rzadko w obrębie całego swojego zasięgu występowania, o tendencjach regresywnych. Chroniony.
   
Rozmieszczenie  Zasiedla ciepłe rejony zachodniej Palearktyki. Znana jest z krajów Europy Zachodniej (oprócz Wysp Brytyjskich i Portugalii), środkowej i południowej (Schintlmeister 1996) oraz Azji Mniejszej (Dubatolov, Zolotuhin 1992). W państwach ościennych występuje na Ukrainie: na Wołyniu i Podolu (Dubatolov , Zolotuhin 1992, Romaniszyn, Schille 1929), w Czechach, na Słowacji oraz w Niemczech, gdzie jednak w ciągu ostatnich stu lat wykazywana była tylko z południowych landów (Gaedike, Heinicke 1999). W Polsce gatunek ten dotychczas odnaleziony był na zaledwie kilkunastu stanowiskach, jednakże większość danych pochodzi z pierwszej połowy XX wieku i nie była później potwierdzana. Gatunek notowany był wtedy w Małopolsce (okolice Nowego Sącza i Popradu oraz Rzeszowa) (Romaniszyn, Schille 1929), Wielkopolsce (Winna Góra) (Romaniszyn, Schille 1929), na Śląsku (Wołów, Oborniki Śląskie i Wójtowice w Górach Bystrzyckich) (Wolf 1927-44) oraz na Wyżynie Łódzkiej (okolice Tuszyna) (Śliwiński 1995). W latach 60.-70. XX wieku odnaleziono szereg stanowisk na Pogórzu Przemyskim i w Bieszczadach (Bielewicz 1973, Śliwiński Z. - inf. ustna). W roku 2000 barczatka kataks została ponownie złowiona na Dolnym Śląsku (Miłcz), a także zlokalizowane zostało nowe, pierwsze stanowisko w Polsce północnej w Dolinie Dolnej Wisły (rez. "Zbocza Płutowskie") (Oleksa 2002). Jest to najdalej na północ wysunięte stanowisko Eriogaster catax w Polsce, i jedno ze skrajnie wysuniętych w skali całego zasięgu tej barczatki.
   
Biotop/Siedlisko  Jako gatunek ciepłolubny w polskiej części areału wydaje się preferować środowiska będącym mozaiką ciepłych muraw z klasy Festuco-Brometea i zarośli z klasy Rhamno-Prunetea, których przykładem jest rezerwat stepowy "Zbocza Płutowskie" w dolinie dolnej Wisły (Oleksa 2002). Również na Podgórzu Rzeszowskim motyle odławiano na zaroślach tarninowych (Śliwiński Z. - inf. ustna).
   
Biologia  Pojaw motyla jesienią, we wrześniu i październiku. Sześć obserwacji motyli tego gatunku, których udało się dokonać w okresie ostatnich 40 lat, zawiera się pomiędzy 29 września a 27 października. Zimują jaja, których złoża pokrywane są przez samicę warstwą szaroczarnych włosków z odwłoka. Gąsienice żerują wiosną gromadnie, chroniąc się w przypominających namioty gniazdach. Koniec żeru przypada na przełom maja i czerwca, przepoczwarczenie następuje w kokonie. Do roślin pokarmowych gąsienic zalicza się rozmaite drzewa i krzewy liściaste, głównie głóg Crataegus, śliwę tarninę Punus spinosa i inne śliwy Prunus spp., dęby Quercus spp., brzozy Betula spp., topole Populus spp. i inne.
   
Wielkość populacji w Polsce  Nieznana, ale prawdopodobnie liczebnie mała, przy tym w rozdrobnieniu. Tak, jak w przypadku innych gatunków motyli o aktywności nocnej, wiedza na temat występowania i liczebności barczatki kataks na terenie Polski pozostaje niepełna.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Trudne do ustalenia - liczba potencjalnych miejsc rozrodu gatunku (zadrzewienia, zarośla) z uwagi na ich powszechne występowanie nie wydaje się stanowić czynnika ograniczającego liczebność E. catax, jakkolwiek lokalnie ciepłolubne zarośla są zagrożone głównie przez postępującą sukcesję. Jako rzadkość gatunek narażony jest natomiast na wyłapywanie przez kolekcjonerów.
   
Prognoza zmian populacji  Trudne do ustalenia - gatunek znany jest z tak nielicznych znalezisk, że dostępne dane nie stwarzają przesłanek do określenia dynamiki zmian jego liczebności, jak i prognozowania przyszłości. Brak potwierdzenia na większości stanowisk świadczy o tendencjach regresywnych w populacjach lokalnych.
   
Aktualne sposoby ochrony  Gatunek chroniony od 2001 r. Jedno ze stanowisk jest objęte ochroną rezerwatową jako rezerwat roślinności stepowej "Zbocza Płutowskie". Zachodzące obecnie na terenie tego rezerwatu procesy sukcesyjne, jakkolwiek niekorzystne dla samych muraw stepowych, będących głównym przedmiotem ochrony, przyczyniają się prawdopodobnie do wzrostu atrakcyjności tego miejsca dla barczatki kataks.
   
Proponowane sposoby ochrony  Gatunek nie sprawia trudności w hodowli, stąd istnieje możliwość wzmacniania aktualnie znanych populacji przez wypuszczanie osobników rozmnażanych w hodowli. Wskazana jest czynna ochrona miejsc występowania gatunku poprzez utrzymywanie ich w odpowiednim stadium sukcesji (luźne zakrzewienia tarnin i głogów).
   
Summary  Distribution area of Eriogaster catax (L.) encompasses Western and Southern Europe and locally warmer parts of Central Europe and Asia Minor. In Poland E. catax has not been reported since the early 1970s. Lately, in 2000, the occurrence of the species was confirmed in Lower Silesia after a lapse of 70 years. Moreover, a new locality was reported from the Zbocza Płutowskie nature reserve in northern Poland. It is the northernmost locality in the whole distribution area. Most of its localities were known from southern part of the country: the Lower Silesia Lowland, the Góry Bystrzyckie Mountains and some parts of the Carpathians. It was also known from two localities in central Poland. The maintenance of thermophilous shrubs of Prunus and Crataegus is of key importance for conservation of the species. Eriogaster catax is protected by law.
   
Źródła informacji  Bielewicz M. 1973. Motyle większe (Macrolepidoptera) Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego. Roczn. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Przyroda 7: 1-170.

Dubatolov V.V., Zolotuhin V.V. 1992. A list of the Lasiocampidae from the territory of the former USSR (Insecta, Lepidoptera). Atalanta (Wurzburg) 23, 3/4: 531-548.

Gaedike R., Heinicke W. 1999. Entomofauna Germanica Band 3. Verzeichnis der Schmetterlinge Deutschlands. Ent. Nach. und Ber., Dresden, 216 ss.

Oleksa A. 2002. Występowanie Eriogaster catax (Linnaeus, 1758) (Lepidoptera: Lasiocampidae) w Polsce. Przegl. przyr. 13 (1-2): 103-106.

Romaniszyn J., Schille F. 1929. Fauna motyli Polski. I. Prace monogr. Kom. Fizjogr. 6: 1-552.

Schintlmeister A. 1996. Lasiocampidae. In: The Lepidoptera of Europe. A Distributional Checklist. O. Karsholt, J. Razowski (eds.). ApolloBooks, Stenstrup, Kobenhavn: 196-198.

Śliwiński Z. 1995. Wykaz motyli Wyżyny Łódzkiej. Biul. entomol. 8 (12): 2-6.

Wolf P. 1927-44. Die Großschmetterlinge Schlesiens. Teil 1-4, Auf Veranlassung des Vereins für schlesische Insektenkunde zu Breslau. Karl Vater, Breslau.

   
Autor  Andrzej Oleksa
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009