powiększ

Cordulegaster boltonii (Donovan, 1807)
Szklarnik leśny
Golden-ringed Dragonfly

Rodzina  Cordulegastridae  Szklarnikowate
Rząd  Odonata  Ważki
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek europejski, stenotopowy reobiont, rzadki na dużych obszarach swojego areału, zwłaszcza nizinach środkowej i wschodniej Europy, lokalnie zanikający. W Polsce utrzymuje się głównie w rejonach południowych i zachodnich, liczba jego stanowisk zmniejszyła się, szczególnie na obszarach podległych intensywnej antropopresji. Objęty ochroną gatunkową.
   
Rozmieszczenie  Występuje od północnej Afryki po Wielką Brytanię, środkową Skandynawię i północno-zachodnią Rosję oraz od Portugalii i Francji po Ural, Ukrainę, Słowację, Austrię i zachodnie Włochy. Gatunek związany z obszarami o urozmaiconej rzeźbie terenu. Lokalnie bywa dość rozpowszechniony (Askew 1988, Bernard 2000, Boudot, Jacquemin 1995). W Polsce stwierdzony dotąd na 68 stanowiskach, głównie w jej południowej i zachodniej części, a na północy tylko w kilku miejscach (Bernard 2000, mat. niepubl., Buczyński 2003a, Dolný 2003, Gawroński A. - mat. niepubl., Kowalczyk, Watała 1990, Tończyk G. - mat. niepubl.). Lokalnie, na południu kraju (np. na Górnym Śląsku) prawdopodobnie występował dość powszechnie w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Już jednak w latach 60. odnotowano oznaki jego zaniku na Górnym Śląsku (Bernard 2000, Sawkiewicz, Żak 1966, Scholz 1917). W latach 1976-2004 obecność gatunku stwierdzono na 40 stanowiskach (Bernard 2000, mat. niepubl., Dolný 2003, Gawroński A. - mat. niepubl., Kowalczyk, Watała 1990, Tończyk G. - mat. niepubl.). Z niektórych regionów południowej Polski brakuje nowych danych potwierdzających występowanie szklarnika. Na Górnym Śląsku wymarł już prawie zupełnie (Bernard 2000, Dolný 2003).
   
Biotop/Siedlisko  Gatunek stenotopowy, reobiont. W Polsce zasiedla czyste i bogate w tlen, dość szybko lub szybko płynące, najczęściej 3-7 m szerokie, małe rzeki i strumienie, wyjątkowo rowy. Na północnych i zachodnich nizinach szklarnik leśny preferuje śródleśne rzeczki, zacienione, z prześwitami. W południowej Polsce zasiedla cieki zarówno śródleśne, jak i płynące w krajobrazie bardziej otwartym, śródłąkowe z drzewami na obrzeżach, a więc z zacienieniem jedynie lokalnym i częściowym (Bernard 2000).
   
Biologia  Larwy rozwijają się 4-5 lat (Donath 1987) na przybrzeżnych wypłyceniach (do kilkunastu cm głębokości), w miejscach o znacznie osłabionym prądzie wody, dnie piaszczystym (także z domieszką mułu), z reguły pokrytym nalotem detrytusu lub bardzo cienką warstwą mułu (Bernard 2000, Donath 1987, 1989). Larwy zagrzebane tuż pod powierzchnią dna czatują na ofiary, szczególnie larwy owadów. Wylot imagines na nizinach odbywa się głównie w pierwszych dwóch dekadach czerwca, przede wszystkim na pniach drzew, ścianach mostów i roślinności zielnej. Okres lotu trwa do końca pierwszej dekady sierpnia, rzadziej do końca miesiąca (Bernard 2000). Nad wodą obecne są głównie patrolujące samce, samice natomiast pojawiają się rzadko, wyłącznie w celach rozrodczych. Jaja składane są w dno cieku wodnego, w miejscach bardzo płytkich, dogodnych dla rozwoju larw (Bernard 2000, Kaiser 1982).
   
Wielkość populacji w Polsce  Obecną liczbę stanowisk tego gatunku można szacować (biorąc poprawkę na słabo zbadane regiony kraju) na kilkadziesiąt. Usytuowane są one w rozproszeniu lub niewielkich lokalnych koncentracjach, a ich stopień izolacji jest przeważnie duży. Liczebność lokalnych populacji z reguły jest niewielka, a niektóre stanowiska są ograniczone do krótkich odcinków cieków. Lokalnie występuje na długich odcinkach rzeczek (np. Santoczna, Pełcz, Lubsza i Zbrzyca) i odznacza się dużą liczebnością (np. Struga Jeziorna) [Bernard 2000].
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Gatunek zagrożony w Polsce na skutek przekształceń, degradacji i fragmentacji jego naturalnych siedlisk, zwłaszcza w wyniku zanieczyszczenia wód ściekami, lokalizowania stawów na biegu i w okolicy cieków, wylesiania otoczenia cieków, wycinania przybrzeżnych olch, regulacji i oczyszczania koryt rzecznych oraz spadku poziomu wód gruntowych (Bernard 2000).
   
Prognoza zmian populacji  Przy utrzymaniu się obecnego, wysokiego poziomu antropopresji na niektórych obszarach występowania gatunku, jego stan populacyjny w kraju będzie malał, jakkolwiek tempo zaniku stanowisk i populacji jest trudne do przewidzenia.
   
Aktualne sposoby ochrony  Podlega ochronie gatunkowej. Zaledwie jedno stanowisko znajduje się częściowo w parku narodowym (Roztoczański PN), a sześć w rezerwatach przyrody (Bernard 2000, Dolný 2003, Gawroński A. - mat. niepubl., Tończyk G. - mat. niepubl.). Kilkanaście dalszych leży w obrębie parków krajobrazowych, które jednak są zbyt słabym zabezpieczeniem (niskie rygory ochronne) siedlisk tego gatunku (Bernard 2000).
   
Proponowane sposoby ochrony  Należy wzbogacić system ochrony siedlisk szklarnika leśnego i towarzyszącej mu fauny drobnych cieków (np. w ramach programu Natura 2000 lub poprzez utworzenie dalszych rezerwatów), włączając do niego główne ostoje tych zwierząt, a nawet całe zlewnie tych rzeczek i potoków, w których występują zagrożone populacje.
   
Summary  In Poland, Cordulegaster boltonii is a stenotopic and reobiontic species related to natural biotopes: clear, rather fast and fast current waters, mainly 3-7 m broad, small rivers and streams, rarely ditches. It has so far been recorded at 65 localities (37 in 1976-2003), mainly in southern and western Poland; fewer localities were found in the northern part of the country (Bernard R. 2000, unpubl. data, Buczyński P. 2003b, unpubl. data, Dolný 2003, Gawroński A. - unpubl. data, Kowalczyk, Watała 1990, Tończyk G. - unpubl. data). tThey are dispersed or occur in small local concentrations. The number of localities (currently estimated at a few dozens) locally decreases and the species seems to be extinct or almost extinct in some previously inhabited areas, especially in southern Poland (e.g. Upper Silesia). Protected by law. C. boltonii and its habitats should be monitored in Poland. It is necessary to set up some new reserves including all the main refuges of the species.
   
Źródła informacji  Askew R.R. 1988. The dragonflies of Europe. Harley Books, Colchester, 291 pp.

Bernard R. 2000. Stan wiedzy o występowaniu i biologii Cordulegaster boltonii (Donovan, 1807) w Polsce (Odonata: Cordulegastridae). Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra" 4: 55-87.

Boudot J.-P., Jacquemin G. 1995. Revision of Cordulegaster boltonii (Donovan, 1807) in southwestern Europe and northern Africa, with description of C. b. iberica ssp. nov. from Spain (Anisoptera: Cordulegastridae). Odonatologica 24, 2: 149-173.

Buczyński P. 2003a. Ważki (Odonata) poligonu artyleryjskiego w Nowej Dębie (Kotlina Sandomierska), z uwagami o stanie wiedzy o ważkach Kotliny Sandomierskiej. Nowy Pam. fizjogr. 2, 1-2: 15-29.

Dolný A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the Polish part of Upper Silesia (Opolskie and Śląskie voivodships). Natura Silesiae Superioris 7: 89-91.

Donath H. 1987. Untersuchungen in einer Larvenkolonie von Cordulegaster boltoni (Donovan) in der Niederlausitz. Libellula 6, 3/4: 105-116.

Donath H. 1989. Verbreitung und Ökologie der Zweigestreiften Quelljungfer, Cordulegaster boltoni (Donovan, 1807), in der DDR (Insecta, Odonata: Cordulegasteridae). Faun. Abh. Mus. Tierk. Dresden 16, 6: 97-106.

Kaiser H. 1982. Do Cordulegaster males defend territories? A preliminary investigation of mating strategies in Cordulegaster boltoni (Donovan) (Anisoptera: Cordulegasteridae). Odonatologica 11, 2: 139-152.

Kowalczyk J.K., Watała C. 1990. Przyczynek do poznania entomofauny projektowanego Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego. Rocznik Świętokrzyski 17: 173-180.

Sawkiewicz L., Żak M. 1966. Ważki (Odonata) Śląska. Rocz. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Przyroda 3: 73-132.

Scholz E.J.R. 1917. Beitrag zur Kenntnis der Odonaten Polens. Z. wiss. Ins. Biol. 13, 3/4: 85-96.

   
Autor  Rafał Bernard
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009