| |
| |
|
Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 | ||
| Rodzina | Cerambycidae Kózkowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Bardzo rzadki i wyspowo występujący gatunek, na niektórych stanowiskach zagrożony. W Polsce i krajach sąsiednich objęty ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie, zwłaszcza w południowej jej części, a także w północnej Afryce i Azji Mniejszej (Neumann 1985). Występujący w Polsce podgatunek nominatywny jest rozsiedlony od Francji do Ukrainy oraz od Półwyspu Bałkańskiego do południowej Szwecji. Kozioróg dębosz występuje w różnych rejonach Polski, z wyjątkiem wyższych partii Karpat i Sudetów, gdzie brak jest dębów. Z terenu Polski wykazano ponad 70 stanowisk (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1990, Gutowski 1988 (1989), 1995, Strojny 1967, 1985, Szwałko, Kubisz 1994). W wielu miejscach gatunek ten całkowicie wyginął. Obecnie najliczniej występuje w Rogalinie pod Poznaniem oraz we Wrocławiu i najbliższej okolicy. | |
| Biotop/Siedlisko | Kozioróg dębosz występuje przede wszystkim w parkach, zadrzewieniach wzdłuż dróg oraz na samotnie stojących lub rosnących w niewielkich skupiskach dębach. Ponadto jest spotykany w starych, silnie prześwietlonych dąbrowach oraz na nagle odsłoniętych obrzeżach drzewostanów. Rozwija się w różnych gatunkach dębów (w południowej części zasięgu również w innych drzewach, takich jak buk, grab, grochodrzew, orzech włoski, wiąz); w naszym kraju został stwierdzony wyłącznie na dębach szypułkowym i bezszypułkowym. Z reguły opada drzewa stare (powyżej 100 lat) i grube (o pierśnicy powyżej 40 cm), ale zawsze żywe. Może opanowywać drzewa na prawie całej długości pnia lub też pojedyncze grube konary. Najczęściej występuje jednak w dolnej, silnie nasłonecznionej części pnia. | |
| Biologia | Okres pojawu chrząszczy trwa od połowy maja do początku września, przy czym największe nasilenie rójki jest w czerwcu. W ciągu dnia owady kryją się w otworach wylotowych w drewnie lub pod odstającą korą, natomiast są aktywne i kopulują w godzinach wieczornych. Samica składa jaja pojedynczo w szczeliny kory. Wylęgłe po około dwóch tygodniach larwy wygryzają w korze chodnik, w którym zimują. Na wiosnę kontynuują żerowanie w korze, a w lecie odżywiają się łykiem i zewnętrznymi warstwami drewna. W kolejnych dwóch latach rozwoju larwy żerują w głębi drewna. W połowie trzeciego roku żerowania wygryzają w drewnie łukowato przebiegające chodniki, które kończą się hakowatymi kolebkami poczwarkowymi. Łączna długość całego żerowiska larwalnego sięga około 1 m. Przepoczwarczenie ma miejsce pod koniec lipca lub na początku sierpnia, a wylęgłe chrząszcze zimują w kolebkach. Cykl rozwojowy trwa 3-4 lata, a niekiedy nawet 5 lat (w drewnie przesuszonym) (Döhring 1955, Dominik, Starzyk 1989, Neumann 1985, Rudnev 1935, Strojny 1977, 1985). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Odizolowane populacje, w jakich z reguły występuje u nas ten gatunek, odznaczają się dość dużą liczebnością. Na pojedynczych stanowiskach liczebność może wahać się od kilkudziesięciu do kilkuset osobników. Uwzględniając powyższe dane, jak też licząc się z istnieniem stanowisk jeszcze nie odkrytych, całkowitą liczebność kozioroga dębosza w Polsce można szacować na 1000-10 000 osobników. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Zagrożenie jest związane przede wszystkim ze zmianami siedliskowymi, które ograniczają możliwości rozwojowe. Do zmian tych doprowadziła intensywna gospodarka leśna, wycinanie, podpalanie i kaleczenie starych drzew, a także obniżanie poziomu wód gruntowych (Denisiuk, Szoszkiewicz 1963, Gutowski 1982, Schnaider 1964, Strojny 1977, 1985). Do znacznego spadku liczebności kozioroga dębosza, zwłaszcza na przełomie XIX i XX w., przyczyniło się również masowe wyłapywanie chrząszczy przez kolekcjonerów i handlarzy. | |
| Prognoza zmian populacji | W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwuje się w kraju stały, stopniowy regres tego gatunku. Jeżeli proces ten nie ulegnie zahamowaniu, wówczas w ciągu najbliższych dziesięcioleci może dojść do znacznej redukcji jego populacji. | |
| Aktualne sposoby ochrony | W Polsce objęty ochroną gatunkową. Ponadto kilkanaście stanowisk zostało wykazanych z terenu parków narodowych (Białowieski, Bieszczadzki, Roztoczański, Tatrzański, Wielkopolski, Woliński PN) i rezerwatów przyrody (Gutowski 1988 (1989)). Gatunek ten występuje również na starych, kilkusetletnich dębach uznanych za pomniki przyrody. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Niezależnie od ochrony gatunkowej należałoby rozwinąć ochronę rezerwatową przynajmniej tych drzewostanów i zadrzewień dębowych, gdzie kozioróg występuje najliczniej. Pojedynczo lub w grupach rosnące dęby zasiedlone przez ten gatunek można chronić w formie pomników przyrody. W przypadku licznego występowania kozioroga na drzewach pomnikowych można by prowadzić w odpowiednim czasie kontrolowane odłowy żywych imagines i przesiedlać je na dawne opuszczone stanowiska lub na nowe obszary. Planowane przesiedlenia powinny być gruntownie przemyślane i przygotowane, a na ich przeprowadzanie musi wyrazić zgodę Państwowa Rada Ochrony Przyrody. | |
| Summary | A rare species in Poland; it occurs at isolated localities, situated mostly in the south-western part of the country. It develops under the bark and in the wood of old sessile and English oaks, attacking living trees, in which physiological processes have been disturbed. During the last several decades its constant gradual regress has been observed, which follows the decline of old oaks. It is recommended that in addition to species protection, older oak stands and groups of oaks, where the more numerous occurrence of Cerambyx cerdo has been found, should be protected in nature reserves. | |
| Źródła informacji | Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1990. Chrząszcze - Coleoptera. Stonkowate - Chrysomelidae, cz. 1. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 16: 1-279.  Denisiuk Z., Szoszkiewicz J. 1963. W sprawie ochrony zabytkowych dębów w Rogalinie i występującej tam roślinności. Chrońmy przyr. ojcz. 4: 10-21. Döhring E. 1955. Biologie des grossen Eichenbockkäfers (Cerambyx cerdo L.) unter besonderer Berücksichtigung der Populationsbewegungen im Areal. Z. Angew. Entomol. 3: 251-373. Dominik J., Starzyk J.R. 1989. Ochrona drewna. Owady niszczące drewno. PWRiL, Warszawa, 524 pp. Gutowski J.M. 1982. Problem ochrony fauny owadów. Parki nar. Rez. przyr. 3, 1: 23-30. Gutowski J.M. 1988 (1989). Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) parków narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr. 46: 281-307. Gutowski J.M. 1995. Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski. Prace Inst. Bad. Leś. A, 811: 1-190. Neumann V. 1985. Der Heldbock, Cerambyx cerdo. Die Neue Brehm-Bücherei, A. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt, 103 ss. Rudnev D.F. 1935. Bolshoj dubovyj usach - Cerambyx cerdo L. Vseukrainska Akademia Nauk, Inst. Zool. i Biol., Kiev: 1-143. Schnaider Z. 1964. O potrzebie podjęcia badań nad koziorogiem dęboszem (Cerambyx cerdo L.). Sylwan 2: 47-54. Strojny W. 1967. Kozioróg dębosz, Cerambyx cerdo L. (Cerambycidae) na terenie Polski. Przegl. zool. 11, 1: 29-43. Strojny W. 1977. Badania nad biologią kozioroga dębosza Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae) zasiedlającego dęby szypułkowe - Quercus robur L. na Swojcu i w Wilczycach pod Wrocławiem w latach 1973-1976. Pol. Pismo entomol. 47: 727-746. Strojny W. 1985. Kozioróg najokazalszy chrząszcz polski. Krajowa Agencja Wyd., Wrocław, 62 ss. Szwałko P., Kubisz D. 1994. Nowe stanowiska Tenebroides fuscus (Goeze) (Coleoptera: Trogossitidae) w Polsce. Acta entomol. siles. 2, 2: 46. | |
| Autor | Jerzy R. Starzyk | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
