powiększ

Leptothorax nadigi Kutter, 1925
Wysmuklica żółtonoga

Rodzina  Formicidae  Mrówkowate
Rząd  Hymenoptera  Błonkoskrzydłe
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Bardzo rzadki, mało znany górski gatunek śródziemnomorski. Opisany w 1925 r. z Alp Retyckich w Szwajcarii, przez z górą 50 lat był wykazany tylko stamtąd. W Polsce tylko w Pieninach. Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Obecnie znanych jest kilkanaście oderwanych od siebie stanowisk Leptothorax nadigi, ciągnących się równoleżnikowo od Pirenejów (Hiszpania) poprzez Alpy (Francja, Szwajcaria), Zachodnie Karpaty (Polska), Rodopy (Bułgaria), Góry Pontyjskie (Turcja) po Kaukaz. W Polsce L. nadigi jest znany tylko z Pienin, które są najbardziej na północ wysuniętym stanowiskiem tego gatunku. Po raz pierwszy został stamtąd wykazany w 1951 r., błędnie wówczas oznaczony jako Leptothorax corticalis (Schenck, 1852) (Koehler 1951), a następnie (również błędnie oznaczony jako L. bulgaricus Forel, 1892) w 1976 r. (Czechowska 1976). Jego obecność w Pieninach potwierdziły badania wykonane w dwóch kolejnych dekadach (Czechowska, Radchenko, Czechowski 1998, Woyciechowski 1985).
   
Biotop/Siedlisko  L. nadigi jest stenotopem suchych i ciepłych środowisk trawiastych. W górach sięga do wysokości 2100 m n.p.m. (Czechowska, Radchenko, Czechowski 1998, 2002). W Pieninach zasiedla murawy kserotermiczne Origano-Brachypodietum i murawy naskalne - zbiorowiska rozwijające się na wapiennym podłożu ciepłych i suchych zboczy o wystawie południowej. Najliczniejszy jest w masywie Trzech Koron (Pieniny Centralne), gdzie występuje od wysokości 500 m n.p.m.; podczas specjalnych poszukiwań w latach 1994-1997 znaleziono tam 59 gniazd tego gatunku. Dużo mniej liczny jest w Pieninach Zachodnich, gdzie w tym samym czasie był zbierany na Podskalniej Górze, Gołej Górze, Macelowej Górze, Zamczysku i Długiej Grapie (łącznie 19 gniazd) (Czechowska, Radchenko, Czechowski 1998). L. nadigi wykazano też - na podstawie pojedynczych robotnic - (jeszcze jako L. bulgaricus) z Małych Pienin (Woyciechowski 1985).
   
Biologia  Bardzo słabo poznana. Według dotychczasowych danych jego kolonie liczą do 250 robotnic i są monoginiczne (z jedną płodną królową) lub fakultatywnie poligyniczne (z kilkoma królowymi). Gniazda są zakładane bądź to w łodygach roślin zielnych (Szwajcaria), bądź pod korą pniaków sosnowych (Hiszpania) lub żywych sosen (Bułgaria). W Pieninach L. nadigi gniazduje w pustych suchych łodygach różnych roślin zielnych, najczęściej ciemiężyka białokwiatowego Vincetoxicum hirundaria (>80% gniazd), a także okrzynu szerokolistnego Laserpitium latifolium i oleśnika górskiego Libanotis pyrenaica, żmijowca zwyczajnego Echium vulgare, naparstnicy zwyczajnej Digitalis grandiflora, ostu sinego Carduus glaucus oraz czyśćca kosmatego Stachys germanica. Pienińskie kolonie liczą do 100 robotnic i są monoginiczne. Formy seksualne (uskrzydlone) pojawiają się w gniazdach w sierpniu. Na temat wymagań pokarmowych gatunku wiadomo tylko tyle, że robotnice masowo korzystają z nektaru ciemiężyka białokwiatowego w porze kwitnienia tej rośliny (Czechowska, Radchenko, Czechowski 1998).
   
Wielkość populacji w Polsce  Najprawdopodobniej Pieniny, ze względu na ich szczególną strukturę geologiczną i swoistości klimatu (Kostrakiewicz 1982, Pancer-Kotejowa, Zarzycki 1976), są jedynym miejscem występowania L. nadigi w Polsce, a tamtejsze murawy kserotermiczne i naskalne - jedynymi zasiedlanymi tam przezeń środowiskami. W stosunku do stanu sprzed 20 lat, gdy był znajdowany sporadycznie, liczebność L. nadigi w Pieninach wyraźnie wzrosła. Obecnie Pieniński Park Narodowy jest jedynym miejscem w Europie o udokumentowanej liczebnej populacji tego gatunku. Na murawach masywu Trzech Koron zagęszczenie gniazd tej mrówki sięga 18/100 m2 (Czechowska, Radchenko, Czechowski 1998).
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Byt pienińskiej populacji jest bezwzględnie uzależniony od trwałości płatów ziołoroślowych na południowych zboczach. Postępujący proces spontanicznego zarastania piargów przez roślinność krzewiastą i drzewiastą może spowodować, poprzez zmianę warunków siedliskowych, całkowite wyniszczenie populacji L. nadigi, zwłaszcza ze względu na specyfikę gniazdowania tego gatunku. Szczególnie istotne wydaje się zachowanie właściwych warunków dla ciemiężyka białokwiatowego na obszarze PPN - zwłaszcza w masywie Trzech Koron.
   
Prognoza zmian populacji  Zachowanie niezmienionych warunków siedliskowych w miejscach występowania L. nadigi (i ciemiężyka białokwiatowego) pozwoli na zachowanie względnej stabilności populacji gatunku w dużej skali czasowej. Możliwe są jednak okresowe załamania populacji, powodowane przez niekorzystne czynniki atmosferyczne (np. szczególnie mroźne zimy), na jakie narażone są populacje brzeżne.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie podlega ochronie gatunkowej. W Pieninach większość znanych miejsc jego występowania (poza Małymi Pieninami) leży na obszarze parku narodowego, którego plan ochrony przewiduje stosowne zabiegi ochrony czynnej. W Szwajcarii, skąd został opisany, L. nadigi wpisany jest na Czerwoną listę jako gatunek zagrożony (Day 1991).
   
Proponowane sposoby ochrony  Wskazane jest dokładne zbadanie wymagań siedliskowych ciemiężyka białokwiatowego i jego rozmieszczenia na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. W masywie Trzech Koron stan ilościowy tej rośliny winien być monitorowany. Okresowo (co 5 lat) powinien też być kontrolowany stan tamtejszej populacji L. nadigi poprzez przeszukiwanie suchych łodyg w 50-60 losowo wybranych kępach ciemiężyka. Ponieważ w łodygach tej rośliny gniazdują również inne gatunki mrówek (w tym pokrewne gatunki z rodzaju Leptothorax oraz ich pasożyt społeczny, Epimyrma ravouxi), z każdego znalezionego gniazda należy pobrać próbkę (nie mniej niż 10 osobników, najlepiej z formami uskrzydlonymi) do oznaczenia przez specjalistę.
   
Summary  Leptothorax nadigi is a Mediterranean species, stenotope connected with dry and warm grassland habitats. It is one of the rarest and poorest known species of European ants. In Poland it occurs only in the Pieniny Mountains where are the northernmost localities of its fragmented range. The Pieniny National Park is the only place in Europe with the documented numbers of this species. L. nadigi inhabits there xerothermic and rock grasslands, nesting mostly in empty, dry stems of herbaceous plants, preferably Vincetoxicum hirundaria. Its existence is threatened by the overgrowing of scree with shrubs and trees (high vegetation). The only method of conservation of this population is active protection of tall-herb communities, carried out in the Pieniny National Park.
   
Źródła informacji  Czechowska W. 1976. Myrmekofauna Pienińskiego Parku Narodowego (Hymenoptera, Formicoidea). Fragm. faun. 21: 115-144.

Czechowska W., Radchenko A., Czechowski W. 1998. Ecological and taxonomic notes on Leptothorax nadigi Kutter, 1925 (Hymenoptera, Formicidae) - an ant species new to Poland. Ann. Zool. 48: 119-123.

Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. 2002. The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warsaw: 200 + 1 pp.

Day M.C. 1991. Towards the conservation of aculeate Hymenoptera in Europe. Nature and Environment Series, No. 51, Council of Europe Press, Strasbourg, 33 pp.

Koehler W. 1951. Fauna mrówek Pienińskiego Parku Narodowego. PWRiL, Warszawa, 55 ss.

Kostrakiewicz L. 1982. Zarys fizjografii Pienin. Klimat. W: Przyroda Pienin w obliczu zmian. Studia Naturae B, 30: 53-69.

Pancer-Kotejowa E., Zarzycki K. 1976. Zarys fizjografii i stosunków geobotanicznych Pienin oraz charakterystyka wybranych biotopów. Fragm. faun. 21: 21-49.

Woyciechowski M. 1985. Mrówki (Hymenoptera, Formicidae) Małych Pienin - Karpaty. Acta zool. cracov. 28: 283-296.

   
Autor  Wojciech Czechowski, Wiesława Czechowska & Aleksandr Radchenko
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009