powiększ

Agrilus pseudocyaneus Kiesenwetter, 1857
Opiętek białowieski

Rodzina  Buprestidae  Bogatkowate
Rząd  Coleoptera  Chrząszcze
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Bardzo rzadki gatunek, zanikający w całym areale występowania. W Polsce znany jedynie z Puszczy Białowieskiej i Bieszczadów. Prawdopodobnie relikt puszczański; nie jest objęty ochroną gatunkową.
   
Rozmieszczenie  Takson o słabo poznanym rozmieszczeniu, ponieważ do niedawna za jeden gatunek uważano łącznie dwa pokrewne - gatunek omawiany i Agrilus delphinensis. Znany z nielicznych lokalizacji w Austrii, Szwajcarii, europejskiej części Rosji (okolice Moskwy i Krasnodarska), Ukrainy, Węgier i Niemiec. Doniesienia z innych krajów dotyczą prawdopodobnie, a w niektórych przypadkach z całą pewnością, wspomnianego A. delphinensis. W Polsce wykazany jedynie z Puszczy Białowieskiej (lata 1981-2000) i Bieszczadów (1966 r.) (Gutowski 1993, Gutowski, Ługowoj 2000, Jendek 1995). Białowieskie stanowisko jest największą i najliczniej zasiedloną ostoją tego gatunku na świecie.
   
Biotop/Siedlisko  Występuje w żyznych lasach naturalnych, np. w grądach Tilio-Carpinetum, w miejscach prześwietlonych, lukach drzewostanowych i na śródleśnych polanach. W miejscach występowania opiętka białowieskiego musi rosnąć dużo starych drzew topoli osiki Populus tremula (Bilý 2002, Gutowski 1993, Gutowski J.M. - mat. niepubl.).
   
Biologia  Stadia przedimaginalne nie są opisane. Imagines składają jaja na gałęziach, pniach i wałkach świeżo ściętych, wywróconych lub obumierających osik. Larwy żyją pod korą, kolebka poczwarkowa znajduje się w drewnie. Postacie dorosłe spotykane są od początku czerwca do pierwszych dni sierpnia, ze szczególnym nasileniem na przełomie czerwca i lipca. Aktywne są w czasie najcieplejszych godzin dnia; obserwowano je w miejscach nasłonecznionych na korze drzew żywicielskich i na sągach drewna osikowego (Bilý 2002, Gutowski 1993, Gutowski, Ługowoj 2000, Gutowski J.M. - mat. niepubl.).
   
Wielkość populacji w Polsce  Wszystkie znane doniesienia na świecie, poza stanowiskami z Polski, pochodzą co najmniej sprzed 60 lat. Wszędzie, poza Puszczą Białowieską, A. pseudocyaneus spotykany jest pojedynczo. Wielkość jego białowieskiej i bieszczadzkiej populacji nie jest możliwa do oszacowania. Sądząc po braku nowych doniesień o znalezieniu tego dość dużego i charakterystycznego jak na opiętki gatunku, europejska populacja A. pseudocyaneus ulega redukcji. Jedynie w Puszczy Białowieskiej, w której najlepiej zachowały się lasy o charakterze pierwotnym, znajdujemy jeszcze dość trwałą populację tego gatunku (Gutowski 1993, Gutowski, Ługowoj 2000, Jendek 1995).
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Zastępowanie zróżnicowanych lasów naturalnych monokulturami drzew iglastych spowodowało drastyczny spadek liczby stanowisk tego gatunku w skali całego zasięgu. Podstawową przyczyną ograniczenia liczby stanowisk jest eliminowanie osiki z lasów. Zagrożenie stwarza dodatkowo sposób prowadzenia cięć: gdy zdrowe (nie zasiedlone przez owady) drzewa osiki ścinane są wiosną i latem, przetrzymywane na śródleśnych składnicach i w tym czasie zasiedlane przez A. pseudocyaneus, wywożone są z lasu do przerobu lub na opał. Stwarza to naturalne pułapki, powoduje zniszczenie stadiów przedimaginalnych w owym materiale, a tym samym zubożenie populacji. Utrzymaniu się gatunku nie sprzyja też wyspowy charakter występowania niewielkich populacji.
   
Prognoza zmian populacji  Jeżeli w rejonach występowania opiętka nie zaprzestanie się wycinania osiki w drzewostanach (zwłaszcza starych drzew) i zostanie utrzymany zwyczaj usuwania jej w sezonie wegetacyjnym, wówczas gatunek ten może w Polsce zupełnie wyginąć w trudnym do przewidzenia czasie.
   
Aktualne sposoby ochrony  W Polsce nie podlega ochronie gatunkowej, jednak część stanowiska w Puszczy Białowieskiej mieści się na terenie Białowieskiego Parku Narodowego (Gutowski, Ługowoj 2000). Znajduje się na "Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce" jako gatunek zagrozony (Pawłowski i in. 2002). Na niemieckiej czerwonej liście zwierząt umieszczony jako gatunek wymierający.
   
Proponowane sposoby ochrony  Należałoby objąć ochroną obszary, gdzie stwierdzono ten gatunek i zaprzestać lub przynajmniej ograniczyć pozyskiwanie osiki w lasach gospodarczych w sezonie wegetacyjnym. Wskazane jest, aby nie eliminować starych drzew osiki, często zasiedlanych przez ginące gatunki kambio- i ksylofagów, w tym także przez opiętka białowieskiego.
   
Summary  It is an exceptionally rare and declining species within the whole of its range; in Poland known from 2 localities, situated in large forests of primeval character (Bieszczady Mountains, Białowieża Forest). Its decline is attributed to the shrinkage of forests with a large share of old aspen trees as the result of forest management. In addition, because the logging (cutting and transport) of Populus tremula falls on June-August, the pre-imaginal stages of Agrilus pseudocyaneus are removed with wood. It is recommended that harvesting of aspen should be given up in spring and summer, and that these trees should be spared, so as they could be a future developmental base for A. pseudocyaneus and other declining beetles. Places of its occurrence should be protected in nature reserves.
   
Źródła informacji  Bilý S. 2002. Summary of the bionomy of the Buprestid beetles of Central Europe (Coleoptera: Buprestidae). Acta ent. Mus. Nat. Pragae, suppl. 10: 1-104.

Gutowski J.M. 1993. Agrilus bialowiezaensis sp. n. from Poland (Coleoptera: Buprestidae). Genus 4, 4: 295-302.

Gutowski J.M., Ługowoj J. 2000. Buprestidae (Coleoptera) of the Białowieża Primeval Forest. Pol. Pismo entomol. 69, 3: 279-318.

Jendek E. 1995. Taxonomical notes on the Agrilus betuleti species group with description of two new species (Coleoptera: Buprestidae). Koleopt. Rundschau, 65: 175-178.

Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + supl. 74 ss.

   
Autor  Jerzy M. Gutowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009