| |
| |
|
Anodonta cygnea (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Unionidae Skójkowate | |
| Rząd | Unionoida | |
| Gromada | Bivalvia Małże (Blaszkoskrzelne) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Małż słodkowodny o największych rozmiarach ciała spośród rodzimych gatunków. W Polsce jest to obecnie gatunek coraz rzadszy, zanikający pod silną presją działalności ludzkiej, podlega ścisłej ochronie. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek palearktyczny. Zamieszkuje wody Europy i Syberii, aż po północny Kaukaz. Na północy nie przekracza ok. 60°N. Występuje przeważnie w wodach stojących całej nizinnej Polski (nie znajdowana powyżej 500m n.p.m., najczęściej w płytkich eutroficznych zbiornikach wodnych, rzadziej w bardzo wolno płynących rzekach czy przepływowych jeziorach. Do lat 50. XX w. szczeżuja wielka opisywana była jako gatunek rozpowszechniony i przeważnie pospolity (Urbański 1957). Później zaobserwowano kurczenie się populacji tego gatunku, głównie wskutek degradacji siedlisk. Zasiedla jeziora na pojezierzach, np. Mazurskim (Dyduch-Falniowska 1989, Lewandowski, Stańczykowska 1975), Myśliborskim (Janicki 2004, Świerczyński 2001), czy Suwalskim (Kołodziejczyk 1994, Lewandowski 1990) oraz zbiorniki przymorskie, np. Jez. Gardno i Łebsko (Dyduch, Falniowski 1979, Piechocki A., Dyduch-Falniowska 1993). Dogodnym siedliskiem dla tego gatunku są naturalne odcinki dolin większych rzek ze starorzeczami i fragmentami z wolno płynącym nurtem, np. dolina Odry (Janicki 2004, Schöll, Błachuta, Sonnenburg, Sonntag, Soldán (Grupa Robocza "Ekologia") 2003), Pilicy (Abraszewska-Kowalczyk 2002a, Piechocki 1999), Nidy (Piechocki 1981, Zając 2002). Zasiedla również zbiorniki zaporowe: zbiornik Sulejowski (Abraszewska-Kowalczyk 2002a, Jurkiewicz-Karnkowska 2002), Goczałkowicki (Kasza, Krzyżanek 1996, Krzyżanek 1966, 1989) i Zegrzyński (Jurkiewicz-Karnkowska 1998). Występuje też niekiedy w torfiankach, gliniankach i stawach, jak np. Stawy Milickie (Tajer 1998). | |
| Biotop/Siedlisko | Szczeżuja wielka żyje w wodach słodkich i słonawych (znosi zasolenie 0,1-0,2%). Występuje głównie w starorzeczach, jeziorach i wolno płynących rzekach, jak również w siedliskach antropogenicznych: sztucznych stawach, kanałach i zbiornikach zaporowych. Spotykana głównie w zbiornikach wodnych płytkich, dość silnie zamulonych i zeutrofizowanych i wolnych od zanieczyszczeń chemicznych. W głębszych zbiornikach zasiedla strefę od ok. 1 do kilku metrów głębokości. Wymaga wód dobrze natlenionych, o wyższej zawartości tlenu w wodzie niż szczeżuja pospolita Anodonta anatina. Asymilacja, wzrost i reprodukcja obu gatunków są w populacjach mieszanych mniejsze niż wtedy, gdy występują one oddzielnie; widoczna jest konkurencja siedliskowa między tymi gatunkami małży. | |
| Biologia | Gatunek charakteryzujący się specyficzną biologią o niezwykle ciekawym, choć skomplikowanym cyklu życiowym. Latem w gonadach dorosłych osobników dojrzewają gamety. W ciągu kilku tygodni jaja są przemieszczane do płatów zewnętrznych skrzeli, natomiast plemniki są uwalniane na zewnątrz organizmu przez syfon wyrzutowy (analny). Do zapłodnienia dochodzi, gdy plemniki zostaną wciągnięte do osobników sąsiednich wraz z wodą. W warunkach długotrwałej izolacji w niewielkich zbiornikach stagnujących szczeżuja wielka może rozradzać się na drodze hermafrodytycznej. Rozwój larw, tzw. glochidiów, zachodzi w płatach zewnętrznych skrzeli osobników matczynych, gdzie przebywają one do wiosny następnego roku. Glochidium jest larwą pasożytującą na rybach, ma ok. 400 mikrometrów długości. Często już w marcu glochidia są uwalniane na zewnątrz i mogą aktywnie atakować swoich żywicieli - ryby. Wśród żywicieli szczeżui wielkiej są: ciernik Gasterosteus aculeatus, bass słoneczny Lepomis gibbosus, okoń Perca fluviatilis, szczupak Esox lucius, lin Tinca tinca i węgorz Anguilla anguilla. Larwy przyczepiają się do płetw, głównie piersiowych, skrzeli, warg i nozdrzy, powodując niewielkie zranienia, które zabliźniając się otaczają glochidium tkanką ryby. Larwa, pasożytując w takiej cyście kilka tygodni, przekształca się w małża zdolnego do samodzielnego życia w osadach dennych. Po 2-3 latach szczeżuje osiągają dojrzałość płciową. Żyją do kilkudziesięciu lat. Szczeżuja wielka jest gatunkiem istotnym dla rozwoju zagrożonej u nas ryby - różanki Rhodeus sericeus, która składa jaja do jamy skrzelowej tego małża. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Dawniej gatunek ten, z racji nie tylko swoich rozmiarów, ale i obfitości występowania, wraz ze szczeżują pospolitą był wykorzystywany jako pokarm dla świń i domowych ptaków. Obecnie w Polsce jest to gatunek rzadki. Wiele jego znanych stanowisk przestało istnieć, ale prawdopodobnie niejedno czeka na opisanie. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Za najczęstsze zagrożenie dla istnienia szczeżui wielkiej w Polsce podaje się zatruwanie wód na skutek chemizacji rolnictwa i skażenie ściekami bytowymi. Drugim ważnym czynnikiem są prace regulacyjne i osuszające w dolinach rzek, które fizycznie likwidują siedliska szczeżui wielkiej. Ostatnio stwierdza się również przypadki pozyskiwania małży do przydomowych sadzawek, stawów i akwariów. Groźne jest zaśmiecanie i zasypywanie niewielkich zbiorników, jak też eksploatacja kruszywa w korytach rzek. | |
| Prognoza zmian populacji | Wpływ na zmiany w populacjach tej szczeżui ma przede wszystkim jakość wód. Znaczne ich zanieczyszczenie, podobnie jak prace regulacyjne prowadzone bez uwzględnienia wymagań siedliskowych tego gatunku, będzie powodować dalsze zmniejszanie się jego liczebności. Potwierdzają to obserwacje stanowisk opisanych po 1975 roku, z których szczeżuja wielka ustąpiła lub występuje już tylko sporadycznie, np. w Zbiorniku Zegrzyńskim (Jurkiewicz-Karnkowska 1998), czy też Jez. Mikołajskim (Lewandowski 1991). | |
| Aktualne sposoby ochrony | Podlega w Polsce ochronie gatunkowej, ponadto niektóre spośród opisanych stanowisk znajdują się na obszarach objętych ochroną, np. w Drawieńskim PN (Stępczak 1986), Wigierskim PN (Wołk 1979), a także w parkach krajobrazowych, np. Mazowieckim PK (Rąkowski 2003) i Nidziańskim PK (Zając 2002). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Utrzymywać dotychczasowe formy ochrony, ale wzmóc likwidację głównych przyczyn powodujących regres gatunku, zwłaszcza powstrzymywanie zanieczyszczeń wód i niszczenia zbiorników wodnych. Zabezpieczenie istnienia optymalnych siedlisk tego gatunku jest dość trudne. Szczeżuje zamieszkujące zarówno duże zbiorniki (np. zaporowe), jak i stosunkowo małe starorzecza osiągają maksymalne zagęszczenia na pewnym etapie sukcesji zbiornika (Zając 2002). Wraz z jego starzeniem się populacja szczeżui zanika. Zachowanie tych obiektów w odpowiednim dla szczeżui wielkiej stanie byłoby bardzo kosztowne i wydaje się niemożliwe do zrealizowania. Przeprowadzanie zabiegów powstrzymujących zamulanie i zarastanie zbiornika możliwe jest jedynie w przypadku nielicznych obiektów. Skutki tych zabiegów dla populacji szczeżui są jednak trudne do przewidzenia. W przypadku starorzeczy ochrona populacji powinna polegać na umożliwieniu funkcjonowania metapopulacji szczeżui poprzez utrzymanie jej naturalnego charakteru. Wskutek erozji bocznej rzeka tworzy nowe siedliska w miejsce zarastających, które powinny być kolonizowane w czasie wezbrań, dzięki rybom roznoszącym glochidia. | |
| Summary | Anodonta cygnea, a Palearctic species, is increasingly rarer in Poland. It occurs primarily in shallow eutrophic water reservoirs, ox-bow lakes and lakes, and slowly flowing rivers, as well as in anthropogenic habitats: artificial ponds, canals and dam reservoirs in the lowland part of the country. Its distribution in Poland needs further studies. Formerly, it was considered as a common species. Since the 1950s the decline of its population has been observed, principally due to habitat degradation, resulting from destruction of small shallow reservoirs and water pollution. Conservation of A. cygnea requires the improvement of water quality, proper fish management, maintenance of river valleys and shallow zones of lakes in a natural state. The species is protected by law. | |
| Źródła informacji | Abraszewska-Kowalczyk A. 2002a. Mięczaki. W: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku krajobrazowego. A. Abraszewska-Kowalczyk, J.K. Kowalczyk, J. Hejduk, M. Przybylski, W. Tuszewicki. Mantis, Olsztyn: 40-44.  Dyduch A., Falniowski A. 1979. Mięczaki Jez. Gardno i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 42: 151-182. Dyduch-Falniowska A. 1989. Threats to the bivalves of the Unionidae family and their habitat preferences in the waters of Poland. In: The problems of the plant and animal species protection. Z. Głowaciński, S. Michalik (eds.). International Scientific Seminar CMEA/IUCN, 24-26 October 1989. Kraków-Zakopane: 65-70. Janicki D. 2004. Występowanie Anodonta cygnea na Pomorzu Zachodnim. XX Krajowe Seminarium Malakologiczne Krościenko 31 III - 2 IV 2004: 8. Jurkiewicz-Karnkowska E. 1998. Long-term changes in mollusc communities in shallow biotopes of a lowland reservoir (Zegrzynski reservoir, central Poland). Pol. J. Ecol. 46, 1: 43-63. Jurkiewicz-Karnkowska E. 2002. Occurence of mollusc communities in a lowland dam reservoir colonized by Dreissena polymorpha (Pallas) (Sulejów Reservoir, central Poland). Pol. J. Ecol. 50, 1: 5-16. Kasza H., Krzyżanek E. 1996. Małże Zbiornika Goczałkowickiego - stan i zagrożenie. Przyroda Górnego Śląska, 6, 1996: 7. Kołodziejczyk A. 1994. Mięczaki słodkowodne Suwalskiego Parku Krajobrazowego. W: Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego. A. Hillbricht-Ilkowska, R.J. Wiśniewski (red.). Zeszyty Naukowe Komitetu Naukowego "Człowiek i Środowisko" 7: 243-265. Krzyżanek E. 1966. Występowanie szczeżui wielkiej (Anodonta cellensis) w zbiorniku zaporowym w Goczałkowicach. Wszechświat, 11: 279-280. Krzyżanek E. 1989. Rola małży rodziny Unionidae w zbiorniku zaporowym w Goczałkowicach. Wszechświat, 90, 3: 57-59. Lewandowski K. 1990. Unionidae of Szeszupa river and the lakes along its course in Suwalski Landscape Park. Ekol. pol. 23: 317-334. Lewandowski K. 1991. Long-term changes in the fauna of family Unionidae bivalves in the Mikołajskie Lake. Ekol. pol. 39, 2: 265-272. Lewandowski K., Stańczykowska A. 1975. The occurrence and role of bivalves of the family Unionidae in Mikołajskie Lake. Ekol. pol. 23: 317-334. Piechocki A. 1981. Współczesne i subfosylne mięczaki (Mollusca) Gór Świętokrzyskich. Rozprawa habilitacyjna, Acta Univ. Lodz., 177 ss. Piechocki A. 1999. Reproductive biology of Unio pictorum (Linnaeus) and U. tumidus Philipsson in the Pilica River (Central Poland). Heldia 4, 6: 53-60. Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). W: Fauna Słodkowodna Polski, z. 7A, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 200 ss. Rąkowski G. 2003. Projekt planu ochrony Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka. Operat ochrony fauny. Warszawa. Schöll F., Błachuta J., Sonnenburg F., Sonntag H., Soldán P. (Grupa Robocza "Ekologia"). 2003. Makrozoobentos Odry 1998-2001. Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem, Wrocław, 49 ss. Stępczak K. 1986. Wstępne badania mięczaków projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. W: L. Agapow, M. Jasnowski. Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Świerczyński M. 2001. Występowanie małży z rodziny Unionidae w jeziorach Pomorza Zachodniego. XVII Krajowe Seminarium Malakologiczne Ojców 30 V-1 VI 2001, ISEZ PAN, Kraków: 53. Tajer C. 1998. Zespoły małży skójkowatych (Unionidae) rezerwatu "Stawy Milickie". Praca magisterska (maszynopis) w Muzeum Przyrodniczym Uniw. Wrocławskiego, Wrocław. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce wykrytych. PZWS, Warszawa, 247 ss. Wołk K. 1979. Małże (Bivalvia) pożywieniem piżmaka (Ondatra zibethica L.) w Puszczy Augustowskiej na jeziorze Wigry. Przegl. Zool. 23: 248-250. Zając K. 2002. Małże rzeki Nidy. XVIII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Szczecin-Lubin 24-26 kwietnia 2002. Zakł. Paleooceanologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: 50-51. | |
| Autor | Katarzyna Zając | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
