| |
| |
|
Borysthenia naticina (Menke, 1845) | ||
| Rodzina | Valvatidae Zawójkowate | |
| Rząd | Mesogastropoda | |
| Gromada | Gastropoda Ślimaki (Brzuchonogi) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Gatunek wymierający, obecnie znany z nielicznych stanowisk w Europie Wschodniej i Środkowej. W Polsce utracił wiele stanowisk, głównie na skutek zanieczyszczenia wód i regulacji rzek. Podlega ochronie gatunkowej. | |
| Rozmieszczenie | Zasiedla rzeki obszaru pontyjsko-bałtyckiego. Występuje w dorzeczu Dunaju, Odry, Wisły, Niemna, Dniepru, Bohu i Dniestru (Anistratenko, Anistratenko 2001, Jaeckel 1962). W Polsce podawany był głównie z dużych i średnich rzek. Występował w środkowej i dolnej Wiśle i niektórych jej dopływach (Raba, Wieprz, Bug, Rządza, Narew, Wda, Brda, Kanał Bydgoski) i Odrze wraz z jej większymi i mniejszymi dopływami (Oława, Warta, Grabia, Noteć) (Berger 1973, Boettger 1926b, Drozdowski 1979, Falniowski 1989, Jaeckel 1962, Koralewska-Batura 1992, Lindholm 1906, Piechocki 1979, Urbański 1947b). Z Wisły pod Płockiem została opisana Valvata naticina f. alligans Lindholm, charakteryzująca się muszlą o bardzo niskiej skrętce (Lindholm 1927). Jako stanowiska B. naticina odnotowano też zbiorniki zaporowe - Goczałkowicki i Rybnik (Krzyżanek, Krzyżanek 1986, Kuflikowski 1974), średnie i drobne cieki - Łynę (Wielgosz 1979), Pszczynkę (Michalik-Kucharz, Strzelec, Serafiński 2000), strumień na Służewcu (Poliński 1917), bezodpływowy zbiornik w Rajsku k. Oświęcimia (Rembecka, Serafiński, Strzelec 1986), jeziora - Dąbie, Drużno i Witobelskie oraz Zalew Szczeciński (Koralewska-Batura 1992, Neubaur 1927, Piotrowski 1997, Tadajewski 1956). Ze względu na charakter siedlisk, bardzo odbiegający od wymagań ekologicznych tego gatunku, przynajmniej część wymienionych stanowisk budzi zastrzeżenia jako miejsca występowania B. naticina (Pszczynka, strumień na Służewcu, zbiornik w Rajsku). Materiały z tych stanowisk mogły być błędnie oznaczone, co jest związane z podobieństwem wyglądu muszli B. naticina i pokrewnej Valvata piscinalis (O.F. Müller, 1774). Uwaga ta może dotyczyć też części "stanowisk typowych". Wydaje się, że B. naticina całkowicie wyginęła w Wiśle. Wiadomo natomiast, że zachowała się w niektórych jej dopływach: Wieprzu (okolice Lublina), Bugu (Serpelice, ujście do Zalewu Zegrzyńskiego), Narwi (dolny bieg) i Wdzie (Świecie, Osie) (Boettger 1926b, Falniowski 1989, Jurkiewicz-Karnkowska 1989, 1998). Podobna sytuacja jest w dorzeczu Odry, gdzie jednak stosunkowo niedawno znaleziono tego ślimaka w Warcie (Orzechowo poniżej Pyzdr), górnej Oławie i zbiorniku Rybnik na rzece Rudzie (Falniowski 1989, Jurkiewicz-Karnkowska 1989, 1998, Kosińska 1979, Krzyżanek 1991). | |
| Biotop/Siedlisko | Typowym środowiskiem są duże rzeki nizinne, gdzie żyje w niezbyt szybkim prądzie wody w płytkich odcinkach o dnie piaszczystym i piaszczysto-mulistym. Zasiedla też rzeki średniej wielkości, kanały i niekiedy jeziora. | |
| Biologia | Gatunek hermafrodytyczny i jajożyworodny. Zapłodnione jaja rozwijają się w specjalnej torbie lęgowej. Torba lęgowa dorosłego osobnika może zawierać do 122 embrionów, najczęściej 95-110, w różnych stadiach rozwojowych (Falniowski 1989). Przebieg rozrodu i cykl życiowy wymagają zbadania. Podstawowym pokarmem ślimaka jest prawdopodobnie detrytus. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Jest trudna do określenia ze względu na niedostatek badań faunistycznych prowadzonych na dużych i średnich rzekach. Można oczekiwać, że stosunkowo licznie występuje w Narwi, Bugu i Wieprzu, na co wskazują wyniki badań z lat 80.-90. ubiegłego wieku (Falniowski 1989, Jurkiewicz-Karnkowska 1989, 1998). | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Głównymi czynnikami powodującymi wymieranie ślimaka są prawdopodobnie zanieczyszczenie i eutrofizacja wód. Znaczną, negatywną rolę odgrywa też regulacja rzek (pogłębianie koryt, umacnianie brzegów, likwidacja meandrów). Zabiegi te niszczą naturalne siedliska B. naticina, którymi są pokryte namułem płycizny. | |
| Prognoza zmian populacji | Ograniczenie prac regulacyjnych na rzekach i przestrzeganie norm jakości wody stwarzają szansę zachowania naturalnych siedlisk gatunku. Najlepszą szansą na utrzymanie się populacji B. naticina stwarzają duże rzeki wschodniej Polski. | |
| Aktualne sposoby ochrony | W Polsce gatunek prawnie chroniony, co w zachowaniu jego populacji nie ma większego znaczenia, ponieważ ślimak ten - mało efektowny i trudny do znalezienia - nie jest specjalnie poszukiwany lub tępiony. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Znacznie ważniejsze i bardziej skuteczne niż ochrona gatunkowa byłoby objęcie ochroną rezerwatową wybranych odcinków rzek, w których żyje B. naticina. Odcinki takie winny być wolne od prac regulacyjnych i w miarę możliwości odległe od źródeł zanieczyszczeń. | |
| Summary | Borysthenia naticina belongs to the rarest and most threatened freshwater molluscs of Poland and is protected by Polish nature conservation law. A typical habitat of that species is large and medium lowland rivers where it lives on sandy bottom covered with a thin detritus layer. Currently, quite certain is its occurrence in some tributaries of the Vistula River (Wieprz, Bug, Narew, Wda) and in the Warta River at Orzechowo. | |
| Źródła informacji | Anistratenko V.V., Anistratenko O.Yu. 2001. Fauna Ukrainy, 29, Molljuski, vyp. 1., Kniga 1, Kiev, Veles, 240 pp.  Berger L. 1973. Mięczaki (Mollusca) rzeki Raby i jej niektórych dopływów. Acta hydrobiol. 15, 4: 401-411. Boettger C.R. 1926b. Die Weichtierfauna der Umgebung von Landsberg an der Warthe. Helios 29: 46-54. Drozdowski A. 1979. Rozmieszczenie ślimaków wodnych na obszarze województw bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. Stud. Soc. Sci. Torunensis, Sec. E, 10, 3: 3-30. Falniowski A. 1989. Przodoskrzelne (Prosobranchia, Gastropoda, Mollusca) Polski. I Neritidae, Viviparidae, Valvatidae, Bithyniidae, Rissoidae, Aciculidae. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 910, Prace Zoologiczne, 35: 1 148 + 20 tabl. Jaeckel S.G.A. 1962. Ergänzungen und Berichtigungen zum rezenten und quartären Vorkommen der mitteleuropäischen Mollusken. W: Die Tierwelt Mitteleuropas, 2, 1, Ergänzung, Leipzig: 25-294 + 9 tab. Jurkiewicz-Karnkowska E. 1989. Occurence of mollusc in the littoral zone of the Zegrzyński Reservoir and pre-mouth and mouth zones of supplying rivers. Ekol. pol. 37: 319-336. Jurkiewicz-Karnkowska E. 1998. Long-term changes in mollusc communities in shallow biotopes of a lowland reservoir (Zegrzynski reservoir, central Poland). Pol. J. Ecol. 46, 1: 43-63. Koralewska-Batura E. 1992. Mięczaki (Mollusca) Wielkopolski. Wyd. Naukowe UAM, Seria Zoologia, Poznań, 18: 1-41. Kosińska M. 1979. Mięczaki Wrocławia. Acta Univ. Wratislaviensis, 237, Prace Zool. 9: 1 40. Krzyżanek E. 1991. The formation of bottom macrofauna communities in three dam reservoirs in Silesia (Southern Poland) from the beginning of their existence. Acta hydrobiol. 33; 265-305. Krzyżanek E., Krzyżanek M. 1986. Development and structure of the Goczałkowice Reservoir ecosystem. XVIII. List of plant and animal species. Ekol. pol. 34: 559-577. Kuflikowski T. 1974. The phytophilous fauna of the dam reservoir at Goczałkowice. Acta hydrobiol. 16: 189-207. Lindholm W.A. 1906. Beitrag zur Molluskenfauna von Littauen. Nachrbl. Dtsch. Malak. Ges. 4: 193-196. Lindholm W.A. 1927. Valvata naticina Menke und ihr Formenkreis. Eine monographische Studie. Arch. Moll. 1: 20-33. Michalik-Kucharz A., Strzelec M., Serafiński W. 2000. Malacofauna of rivers in Upper Silesia (Southern Poland). Malak. Abh. Staatl. Mus. Tierkunde Dresden, 20: 101-109. Neubaur R. 1927. Beiträge zur Kenntnis der Molluskenfauna des Stettiner Haffs und der Swinemünder Bucht. Zeitschr. f. Fischerei u. Hilfswissensch. 25: 245-261. Piechocki A. 1979. Mięczaki (Mollusca), ślimaki (Gastropoda). Fauna słodkowodna Polski. PWN, Warszawa-Poznań, 187 ss. Piotrowski S. 1997. Mięczaki jeziora Dąbie. XIII Krajowe Seminarium Malakologiczne, 23-25 kwietnia 1997, Wykorzystanie badań malakologicznych w ekologii i ochronie środowiska. Szczecin: 9-21. Poliński W. 1917. Materyały do fauny malakozoologicznej Królestwa Polskiego, Litwy i Polesia. Pr. TNW, 27: 1-130. Rembecka I., Serafiński W., Strzelec M. 1986. Cztery rzadkie gatunki ślimaków wodnych na Śląsku. Przegl. zool. 30: 305-308. Tadajewski 1956. Osady jeziora Drużno jako siedlisko fauny dennej. Ekol. pol. A, 4: 293-316. Urbański J. 1947b. Krytyczny przegląd mięczaków Polski. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sect. C, 2: 1-35. Wielgosz S. 1979. The effect of wastes from the town of Olsztyn in invertebrate communities in the bottom of the River Łyna. Acta hydrobiol. 21: 149 165. | |
| Autor | Andrzej Piechocki | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
