| |
| |
|
Astacus astacus (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Astacidae | |
| Rząd | Decapoda Dziesięcionogi | |
| Gromada | Malacostraca Skorupiaki wyższe | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Do schyłku XIX wieku gatunek pospolity i bardzo licznie występujący na terenie całego kraju. Od tego czasu do dziś szybko ustępujący (Śmietana i in. 2004 (w druku)), zwłaszcza w północnej, zachodniej i środkowej części kraju. Objęty ochroną częściową. | |
| Rozmieszczenie | Zasiedla środkową część Europy. Jego zasięg występowania rozciąga się: równoleżnikowo - od wschodniej Francji do zachodniej Rosji, i południkowo - od Grecji, Bułgarii i północnych Włoch, po południową Skandynawię. Granica północnego zasięgu leży na 68°30'N (Westman 1991). Najwyżej położone stanowisko zlokalizowano w Alpach na wysokości 1284 m n.p.m. (Füreder, Machino 1999). W Polsce spotykany był na Podhalu w potokach spływających z Gubałówki do Czarnego Dunajca (Leńkowa 1962). Obecnie występuje nielicznie, na izolowanych stanowiskach, głównie w pasie Pojezierzy, oraz na terenie województwa lubelskiego i podkarpackiego. | |
| Biotop/Siedlisko | Zamieszkuje czyste wody płynące i stojące - nizinne, podgórskie i górskie. Ma wysokie wymagania tlenowe. Optymalna zawartość tlenu wynosi 8-10 mg/l. Optymalna temperatura wody wynosi 18-20°C. Unika silnego prądu wody i miejsc zamulonych. Strefa bytowania nie przekracza najczęściej 5 m głębokości. W spoistym gruncie skarp brzegowych i w dnie wygrzebuje nory służące mu za kryjówki. Kryje się również wśród roślinności wodnej, podmytych korzeni drzew, kamieni itp. Zanieczyszczanie wód oraz pozbawianie ich naturalnego charakteru poprzez osuszanie terenów podmokłych, prostowanie i regulowania koryt rzecznych i zabudowę linii brzegowej, powoduje pogarszanie warunków bytowania i w konsekwencji ustępowanie raka szlachetnego z wielu stanowisk. | |
| Biologia | Jeden z największych skorupiaków słodkowodnych Polski. Osiąga długość do 15 cm i masę do 200 g. Wzrost skokowy. Podczas linek pozbywa się starego pancerza i formuje nowy, większy od poprzedniego. Na ogół samice osiągają dojrzałość płciową w trzecim, a samce w czwartym roku życia. Długość ciała dojrzałych osobników (bez szczypiec) przekracza z reguły 8 cm. Pora godowa przypada na okres od połowy października do połowy listopada. Zapłodnienie jaj następuje po okresie trwającym od kilku dni do kilku tygodni od aktu parzenia się raków i odbywa się podczas odkładania jaj przez samicę pod odwłokiem. Jaja przebywają tam aż do czerwca, kiedy to następuje wykluwanie się larw. Po 8-10 dniach następuje pierwsza linka, a po dalszych 15 dniach druga, podczas której raczki opuszczają samicę i prowadzą w pełni samodzielne życie. Płodność dużych samic tego gatunku sięga nawet kilkuset jaj. Wszystkie grupy wiekowe odżywiają się głównie roślinnością wodną, której uzupełnienie stanowią skorupiaki planktonowe, drobne larwy owadów, nicienie i mięczaki. Przy dobrych warunkach środowiskowych i pokarmowych nie przejawia skłonności do wędrówek. Prowadzi nocny tryb życia. Unika miejsc oświetlonych i jasnych. W dzień przebywa w ukryciu. Zimą przebywa w norach i jest nieaktywny. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Przez długie lata Polska była, obok Rosji, najbardziej zasobnym w raki krajem Europy (Bajer 1930). Występowały one na terytorium całego kraju bardzo licznie, niemal do końca XIX wieku. Wtedy to całą populację europejską zdziesiątkowała epizoocja "dżumy raczej" wywołana przez grzyba Aphanomyces astaci zawleczonego z Ameryki Płn. Być może, przez swoją powszechność i obfitość występowania oraz niewielki udział części jadalnych, raki nie cieszyły się w kraju zbytnim uznaniem. Początkowo, przy braku źródeł zbytu, dochodziło nawet do sytuacji, że były one wywożone na pola, gdzie je palono, a popiół służył jako nawóz (Mackiewicz 1929). Przybliżonym obrazem zmian wielkości populacji raka szlachetnego, dominującego w krajowych połowach, jest wielkość eksportu, na który przypadało 99% złowionych raków (Iwaszkiewicz 1930). W 1927 r. wyeksportowano 611 ton, w 1938 - 73 tony, w 1952 - 84 tony raków (Leńkowa 1962). W latach 60. przy wahających się połowach również notowano ich spadkową tendencję (Kossakowski 1964). Od 1970 roku jego połowy nie przekraczały 10 ton i nadal spadały. Na początku XX w. na terenie Pomorza, na 2043 jeziora, komercyjnie pozyskiwano raka z 569 jezior (Schulz, Śmietana 2001, Seligo 1902). Obecnie na tym obszarze znajduje się zaledwie kilkanaście stanowisk, przy czym tylko jedno może być wykorzystywane do celów komercyjnych. Podobna sytuacja ma miejsce w innych regionach Polski. Współczesne odłowy raka szlachetnego w kraju, włączając w to połowy kłusownicze, nie przekraczają 1 tony. Znaczna część poławianych raków szlachetnych wykorzystywana jest do celów restytucyjnych. Pierwsze kompleksowe badania dotyczące stanowisk występowania raka szlachetnego w Polsce przeprowadziła Leńkowa (Leńkowa 1962) na podstawie ankiet rozsyłanych do rybackich użytkowników wód. Wyniki prac tej autorki, ograniczone były w zasadzie do identyfikacji populacji eksploatowanych i nie przedstawiały pełnego obrazu sytuacji raków w kraju. Do początku lat 90. brak było prac weryfikujących całościowe rozsiedlenie raka szlachetnego w Polsce (Strużyński, Śmietana 1999). Jedynie praca Jażdżewskiego i Konopackiej (Jażdżewski, Konopacka 1995) stanowiła zestawienie wszystkich znanych stanowisk raka w Polsce. Nie były to jednak stanowiska współcześnie weryfikowane. Obecnie, na podstawie zestawienia wyników badań Andrzejewskiego, Krzywosza, Mastyńskiego, Strużyńskiego oraz Śmietany dla potrzeb opracowywanego "Atlasu raków Europy", można potwierdzić występowanie raka szlachetnego na ponad 130 stanowiskach, w części restytuowanych. W olbrzymiej większości tworzą je izolowane, mało liczne lub szczątkowe populacje w małych zbiornikach i ciekach. W skali całego kraju liczba stanowisk naturalnych, które mogą być komercyjnie wykorzystywane nie przekracza 10. W lokalizacji stanowisk korzystano również z materiałów Krause (Krause 2003) oraz materiałów niepublikowanych i informacji ustnych osób związanych z szeroko pojętym rybactwem i ochroną wód (Gielo M. - inf. ustna, Girsztowtt Z. - mat. niepubl., Kisiel B. - inf. ustna, Marczyński A. - inf. ustna, Prokuski S. - mat. niepubl.). Od kilku lat prowadzona jest w kraju hodowla raków rodzimych obejmująca obecnie już ponad 20 gospodarstw. W mniejszym stopniu dotyczy to raka szlachetnego, bardziej wymagającego i trudniejszego w hodowli od raka błotnego Astacus leptodactylus Eschscholz, 1823. Główną motywacją podejmowania hodowli raków jest jej proekologiczny charakter i możliwość uzyskiwania atrakcyjnych cen zbytu przy nieograniczonym popycie. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Jedną z głównych przyczyn wymierania raka szlachetnego jest postępujące zanieczyszczanie wód wiążące się z rozwojem przemysłu, urbanizacją i intensyfikacją rolnictwa. Dodatkowym zagrożeniem jest "dżuma racza". Zaatakowane przez nią populacje raków rodzimych giną doszczętnie. Jej nawroty pojawiają się lokalnie po dzień dzisiejszy. Inną istotną przyczyną ustępowania raka szlachetnego jest wypieranie go przez sprowadzonego w 1890 roku z Ameryki Północnej raka pręgowatego Orconectes limosus (Rafinesque, 1817). Ten ekspansywny gatunek, będący również często nosicielem "dżumy raczej"(Gherardi, Śmietana, Laurent 2002), jest znacznie prężniejszy od naszych raków rodzimych i wypiera je z zajmowanych dotychczas stanowisk. Do chwili obecnej opanował on większość obszaru naszego kraju. Wolny od niego jest jeszcze tylko południowo-wschodni kraniec Polski. Szczególnie narażone na niebezpieczeństwo są nieliczne już stanowiska, które zachowały się na dotychczas opanowanym przez niego terenie. Pewne nadzieje na poprawę sytuacji można wiązać z pojawiającymi się od niedawna większymi śnięciami tego raka, co wcześniej nie miało miejsca. W ostatnim trzydziestoleciu trafił do naszych wód również inny amerykański gatunek - rak sygnałowy Pacifastacus leniusculus (Dana, 1852), który w podobny sposób jak rak pręgowaty może zagrażać naszym rakom rodzimym (Krzywosz, Krzywosz 2001, 2002, Schulz, Śmietana 2001). Znacznym zagrożeniem dla raków jest również rosnąca populacja wydry Lutra lutra oraz zasiedlająca coraz większe tereny norka amerykańska Mustela vison. Raki stanowią znaczącą część diety tych drapieżników. Zagraża im również intensywne zarybianie wód rybami drapieżnymi oraz kłusownictwo. | |
| Prognoza zmian populacji | Spadek intensyfikacji rolnictwa i porządkowanie gospodarki ściekowej dają szanse na przetrwanie raków rodzimych przynajmniej na części z obecnie zajmowanych stanowisk oraz na odbudowanie niektórych wcześniej przez niego zasiedlanych. Warunkiem koniecznym jest jednak zahamowanie rozprzestrzeniania się raka pręgowatego. W innym wypadku wszelkie działania ochronne w dalszej perspektywie mogą okazać się bezowocne. Dużą szansą na zachowanie gatunku mogą być prowadzone od niedawna jego hodowle. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Ustawa o rybactwie śródlądowym (Dz. U. 1985, nr 21, poz. 91) stanowi, że rak szlachetny i rak błotny nie mogą być przedmiotem amatorskiego połowu. Zgodnie z Dz. U. 2001, nr 138, poz. 1559 rak szlachetny jest objęty okresem ochronnym trwającym od 15 października do 15 marca dla samców i od 15 października do 31 lipca dla samic. Wymiar ochronny wynosi 10 cm dla samców i 12 cm dla samic. Pośrednim sposobem ochrony raka szlachetnego jest, zawarty w przytaczanym akcie prawnym, zakaz wpuszczania złowionych raków pręgowatych i raków sygnałowych do łowiska, w którym je złowiono i do innych wód. Rodzime gatunki raków objęte są ochroną częściową, również na mocy najnowszego rozporządzenia o ochronie gatunków zwierząt. Obowiązujące ograniczenia wydają się być dostateczne dla ochrony gatunku. Problemem jest tylko brak ich powszechnej znajomości i respektowania przez wszystkich potencjalnych użytkowników wód. Od połowy lat 90. prowadzone są prace restytucyjne polegające na przenoszeniu niewielkiej części naturalnej populacji do środowisk ich historycznego występowania, bądź nowych (zalane wyrobiska, kamieniołomy itp.), spełniających obecnie wymagania gatunku. Nasilenie tych prac, koordynowanych przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie - przy znacznym wsparciu finansowym EkoFunduszu, przypadło na lata 1999-2000 kiedy to do 42 stanowisk wysiedlono około 38000 dorosłych osobników raka szlachetnego pozyskanych z populacji naturalnych (Śmietana, Krzywosz, Strużyński 2004). Do prac tych przyłączają się również inne podmioty, jak np.: SGGW w Warszawie przy wsparciu Globalnego Funduszu Ochrony Środowiska (Agenda ONZ), Uniwersytet Szczeciński (przy wsparciu Fundacji Stiftung für Bilding und Behindertenfoderung) czy Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Prócz dbałości o jakość naszych wód i upowszechniania wiedzy o stanie naszych raków rodzimych, ich statusie prawnym, zagrożeniach i sposobach im przeciwdziałania, należy również kontynuować ochronę czynną, polegającą na prowadzeniu prac restytucyjnych. Szczególnie korzystnym rozwiązaniem jest prowadzenie działań restytucyjnych w oparciu o prowadzone hodowle raków szlachetnych. Pozwala to minimalizować niekorzystny wpływ na istniejące populacje naturalne, utrzymać jak największą różnorodność puli genetycznej raka szlachetnego w Polsce. Warta poparcia i wdrożenia jest propozycja, zgłoszona w ramach Sieci Tematycznej CRAYNET, umieszczenia raka szlachetnego w Dyrektywie Habitatowej UE, równocześnie w Aneksie II i V. Ma to nadać rakowi szlachetnemu w Europie status gatunku o szczególnym znaczeniu, wymagającym wyznaczenia specjalnych obszarów ochronnych i jednocześnie jako obiektu kontrolowanego gospodarowania. | |
| Summary | Until the end of the 19th century Astacus astacus was a common and very numerous species in Poland. Its population was exploited for economic purposes. Since then the species has been clearly declining due to degradation of its habitat, spread of a fatal disease, crayfish plague, brought from North America and elimination of A. astacus by Orconectes limosus also originating from North America. Today it occurs only in some regions, mostly at isolated localities and in small numbers. Its survival depends on conservation of natural localities, attempts at its cultivation and restitution. There is also a need for action aimed at the elimination of foreign crayfish species and mitigation of the effect of predation, particularly by the introduced Mustela vison. Partial protection of the species, supplemented with active conservation measures, should be maintained. | |
| Źródła informacji | Bajer F. 1930. O racjonalizację eksportu raków z Polski. Przegl. ryb. 3, 20: 668-676.  Füreder L., Machino Y. 1999. Past and present crayfish situation in Tyrol (Austria and Northern Italy). Freshwater Crayfish 12: 751-764. Gherardi F., Śmietana P., Laurent P. 2002. Interaction between non-indigenous and indigenous species. Bull. Fr. Peche Piscic. 367: 899-909. Iwaszkiewicz E. 1930. Handel zagraniczny rybami w latach 1923-1929. Przegl. ryb. 3, 13: 506-513. Jażdżewski K., Konopacka A. 1995. Pancerzowce prócz równonogów lądowych. Malacostrata prócz Oniscoidea. Katalog fauny Polski. XIII. PWN, Warszawa, 1: 1-165. Kossakowski J. 1964. Wahania połowów raków w Polsce i próba wyjaśnienia przyczyn. Gospod. ryb. 16, 4: 20-23. Krause R. 2003. Program czynnej ochrony raka szlachetnego Astacus astacus L. na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. W: Wybrane gatunki zagrożonych zwierząt na terenie parków krajobrazowych w Beskidach i sposoby ich ochrony. Materiały pokonferencyjne: Górska Szkoła Szybowcowa Żar, Mędzybrodzie Żywieckie, 08.11.2002. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Influence, Będzin: 39-41. Krzywosz T., Krzywosz W. 2001. Preliminary observations of an american crayfish Pacifastacus leniusculus (Dana) population at a new site in the Mazurian Lake District. Arch. Pol. Fish. 9, 2: 273-278. Krzywosz T., Krzywosz W. 2002. Obserwations of the signal crayfish Pacifastacus leniusculus (Dana) in a lake in the eastern Suwałki District. Arch. Pol. Fish. 10, 2: 255-267. Leńkowa A. 1962. Badania nad przyczynami zaniku, sposobami ochrony i restytucją raka szlachetnego Astacus astacus (L.) w związku z rozprzestrzenianiem się raka amerykańskiego Cambarus affinis Say. Ochr. Przyr. 28: 1-38. Mackiewicz J. 1929. Zaraza raków na Suwalszczyźnie. Przegl. ryb. R 2. 5: 306-308. Schulz R., Śmietana P. 2001. Occurrence of native and introduced crayfish in Northeastern Germany and Northwestern Poland. Bull. Fr. P?che Piscic. 361: 629-641. Seligo A. 1902. Die Fishgewaser der Prowintz Westpreussen. Commision Verlag von L. Saunier's Buch und Kunsthandlung in Danzing. Strużyński W., Śmietana P. 1999. On the distribution of Crayfish in Poland. Freshwater Crayfish. 12: 825-829. Śmietana P., Krzywosz T., Strużyński P. 2004. Review of the national restocking programme Active protection of native crayfish in Poland 1999-2001. Bull. Fr. Peche Piscic. (w druku). Westman K. 1991. The crayfish fishery in Finland - its past, present and future. Finnish Fisheries Research 12: 187-216. | |
| Autor | Tadeusz Krzywosz & Przemysław Śmietana | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
