powiększ

Phyllodesma ilicifolia (Linnaeus, 1758)
Barczatka borówczanka
Small Lappet

Rodzina  Lasiocampidae  Barczatkowate
Rząd  Lepidoptera  Motyle
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek znany dawniej z wyspowych stanowisk w północnej i południowej części kraju. Jego występowanie w Polsce od ponad 10 lat nie zostało potwierdzone pomimo intensyfikacji badań lepidopterologicznych. Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Gatunek rozmieszczony szeroko od Półwyspu Iberyjskiego (Portugalia, w Hiszpanii: Galicia i Katalonia) po Chiny i Japonię (De Freina, Witt 1987). W europejskiej części zasięgu notowany w większości państw (Karsholt, Razowski 1996), jednak lokalnie i wyspowo. Na północy osiąga południową Szwecję i Norwegię (Aarvik, Berggren, Hansen (eds.) 2000), zaś skrajne południowe stanowiska znane są z Grecji, Włoch i Hiszpanii. Dawniej gatunek występował także w środkowej i południowo-zachodniej Anglii, jednak od lat 60. XX wieku brak stwierdzeń z tego kraju (Urbahn, Urbahn 1939). W europejskiej części Rosji szeroko rozprzestrzeniony, poza strefą tundry i stepu, za Uralem podawany z południowej części Niziny Zachodniosyberyjskiej i centralnej Jakucji (Dubatolov, Zolotuhin 1992). Z Polski pierwsze dane historyczne pochodzą z pierwszej połowy XIX w. z rejonu Dolnej Odry (Hering 1842). W końcu XIX stulecia barczatka borówczanka notowana była na Pojezierzu Iławskim i Mazurskim oraz w okolicy Gdańska (UK Biodiversity Group 1999). Na początku XX w., a zwłaszcza w latach 20. i 30., gatunek został odnaleziony na licznych stanowiskach w południowo-zachodniej Polsce, od wyżyny Śląsko-Krakowskiej (Seppänen 1970) po Pogórze Zachodniosudeckie (Hering 1842) oraz na Pobrzeżu Szczecińskim (Wolf 1935). W latach 70. i 80. XX w. notowany tylko w Puszczy Białowieskiej, Dulowej (Palik E. - inf. ustna za A. Kosiorem) i Tenczynku (Razowski, Palik 1969) oraz w Olszanach na Pogórzu Przemyskim (Bielewicz 1984). W ostatnim dziesięcioleciu XX w. nie odnaleziono żadnych nowych stanowisk, jak również nie potwierdzono występowania gatunku na stanowiskach historycznych.
   
Biotop/Siedlisko  Gatunek preferujący środowiska silnie uwilgocone. W Anglii związany był z wrzosowiskami, gdzie główną rośliną pokarmową gąsienic była borówka czarna Vaccinium myrtillus (Urbahn, Urbahn 1939). W zachodniej Jutlandii biotopem są nadmorskie wydmy, gdzie gąsienice żerują głównie na wierzbie płożącej Salix repens i borówce bagiennej Vaccinium uliginosum (Urbahn, Urbahn 1939). W Polsce barczatka ta był łowiona w wysokopiennych lasach mieszanych (Palik E. - inf. ustna za A. Kosiorem) oraz nizinnych i górskich borach z borówczyskami (Hering 1842).
   
Biologia  Wydaje jedno pokolenie rocznie. Stadium imago pojawia się w kwietniu i maju. Samica składa ok. 120 jaj (Palik E. - inf. ustna za A. Kosiorem), przeważnie na łodygach borówki czarnej i źdźbłach traw (Seppänen 1970, Hering 1842). Larwy rozwijają się od czerwca do sierpnia, natomiast poczwarka zimuje i dopiero w następnym roku przeobraża się w imago (Buszko 1997a, Koch 1964). Larwy są wybitnie polifagiczne. Z terenu Finlandii jako rośliny pokarmowe podawane są topola osika Populus tremula, wierzba płożąca, wierzba iwa, borówka czarna i bagienna (Speiser 1903). Ponadto znane są przypadki żerowania na dębach Quercus sp., szczodrzeńcu Chamaecytisus spp., janowcu Genista spp., koniczynie Trifolium spp., śliwie Prunus spp. i brzozie Betula spp. (Buszko 1997a, Koch 1964, Seppänen 1970, Hering 1842).
   
Wielkość populacji w Polsce  Nieznana - być może gatunek w Polsce już nie występuje.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Prawdopodobnie o wymieraniu populacji decydują zmiany siedliskowe, spowodowane odwadnianiem terenu (Koch 1964) oraz zarastaniem zrębów, halizn i łąk śródleśnych, ale także prawdopodobnie inne, bliżej nie zidentyfikowane przyczyny, jak np. stosowanie pestycydów w rolnictwie i leśnictwie. Lista potencjalnych środowisk i roślin żywicielskich gatunku jest jednak na tyle długa, że wymierania nie sposób wytłumaczyć tylko w oparciu o zanik podmokłych, otwartych ekosystemów - przyczyny procesu nie są poznane w wystarczającym stopniu. Zanik populacji barczatki borówczanki nie ogranicza się do Polski - podobny trend obserwowany jest także w innych krajach europejskich (Urbahn, Urbahn 1939).
   
Prognoza zmian populacji  O ile w Polsce zachowały się jeszcze szczątkowe populacje Phyllodesma ilicifolia, to narażone są one na szybkie wymarcie spowodowane czynnikami tak zewnątrz - np. zanik środowisk, jak i wewnątrzpopulacyjnymi (np. spadek dostosowania wiążący się ze wzrostem homozygotyczności).
   
Aktualne sposoby ochrony  Gatunek nie jest objęty ochroną prawną. Jedno z ostatnich znanych stanowisk gatunku znajdowało się w Białowieskim Parku Narodowym.
   
Proponowane sposoby ochrony  Jeśli w kraju zostaną jeszcze odnalezione populacje barczatki borówczanki, to celowe wydaje się założenie hodowli, która z jednej strony zabezpieczałaby różnorodność genetyczną ostatnich polskich populacji, a z drugiej umożliwiałaby ich zasilanie lub reintrodukcję. Konieczne jest także dokładniejsze rozpoznanie ekologii i zagrożeń gatunku w Polsce lub w warunkach zbliżonych do polskich. Gatunek zasługuje na ochronę prawną.
   
Summary  It was known from a few isolated populations in northern and southern Poland. The most recent record was from the Białowieża National Park. No detailed information is available on its population size but the species may have been extinct in Poland. The destruction of habitat through drainage is the possible cause of its decline. Strict legal protection of the species is needed.
   
Źródła informacji  Aarvik L., Berggren K., Hansen L.O. (eds.). 2000. Catalogus Lepidopterorum Norvegiae. Lepidopterologisk arbeidsgruppe. Zoologisk museum, Universitet i Oslo, Norsk institutt for skogforskning. Oslo, 192 pp.

Bielewicz M. 1984. Nowe gatunki motyli większych (Macrolepidoptera) dla fauny Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego. Pol. Pismo entomol. 54, 2: 407-409.

Buszko J. 1997a. Atlas motyli Polski. Część II. Prządki, zawisaki, niedźwiedziówki (Lasiocampidae, Endromididae, Lemoniidae, Saturniidae, Sphingidae, Notodontidae, Thaumetopoeidae, Lymantriidae, Arctiidae). Grupa IMAGE, Warszawa. 262 ss.

De Freina J.J., Witt T.J. 1987. Die Bombyces und Sphinges der Westpalearktis. Forschung & Wissenschaft, München, 708 ss.

Dubatolov V.V., Zolotuhin V.V. 1992. A list of the Lasiocampidae from the territory of the former USSR (Insecta, Lepidoptera). Atalanta (Wurzburg) 23, 3/4: 531-548.

Hering H.C. 1842. Beiträge zur Insekten Fauna Pommerns. Fortsetzung. Ent. Ztg. Stettin, Leipzig, 3: 5-18.

Karsholt O., Razowski J. 1996. The Lepidoptera of Europe. A distributional checklist. ApolloBooks, Stenstrup, Kobenhavn, 380 pp.

Koch M. 1964. Wir bestimmen Schmetterlinge. II. Bären, Spinner, Schwärmer und Bohrer Deutschlands. Neumann Verlag, Radebeul und Berlin, 148 ss + 24 cp.

Razowski J., Palik E. 1969. Fauna motyli okolic Krakowa. Acta zool. cracov. 14: 217-310.

Romaniszyn J., Schille F. 1929. Fauna motyli Polski. I. Prace monogr. Kom. Fizjogr. 6: 1-552.

Seppänen E.J. 1970. Suomen suurperhostoukkien ravintokasvit. Animalia Fennica 14. WSOY, Porvoo-Helsinki, 179 ss. + 2 painos.

Speiser P. 1903. Die Schmetterlingsfauna der Provinzen Ost- und Westpreussen. Beitr. Naturk. Preuss., Königsberg 9: 1-148.

UK Biodiversity Group 1999. Tranche 2 Action Plans - Vol. IV: Invertebrates. 419 pp.

Urbahn E., Urbahn H. 1939. Die Schmetterlinge Pommerns mit einem vergleichenden Überblick über den Ostseeraum. Stt. Ent. Ztg., Stettin, 100: 185-826.

Wolf P. 1935. Die Großschmetterlinge Schlesiens. Teil 3. Band I. Auf Veranlassung des Vereins für schlesische Insektenkunde zu Breslau. Karl Vater, Breslau: 161-344.

   
Autor  Andrzej Oleksa
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009