| |
| |
|
Pseudanodonta complanata (Rossmässler, 1835) | ||
| Rodzina | Unionidae Skójkowate | |
| Rząd | Unionoida | |
| Gromada | Bivalvia Małże (Blaszkoskrzelne) | |
| Typ | Mollusca Mięczaki | |
| Status | Gatunek niegdyś dość rozpowszechniony w rzekach i jeziorach na polskim niżu, choć zawsze w stosunkowo nielicznych populacjach. Obecnie w silnym zaniku na skutek zmian siedliskowych. Krajowe populacje są najczęściej małe i izolowane. Odnajdowane są też nowe stanowiska. Podlega ochronie gatunkowej. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek europejski, rozmieszczony w rozproszonych, izolowanych i niewielkich populacjach. Występuje w wodach basenu Morza Bałtyckiego oraz w dorzeczu Dwiny należącej do zlewni Morza Białego. W Fennoskandii dochodzi do ok. 60°N. Występuje również w rzekach zlewni Oceanu Atlantyckiego: stwierdzony w dorzeczu Renu, podawany też z Belgii i Wielkiej Brytanii. Ponadto notowany w wodach basenu Morza Czarnego w dorzeczach Dunaju, Dniestru, Dniepru, Donu, Kubania, jak również z basenu Wołgi i Uralu należących do zlewiska Morza Kaspijskiego (Aldridge 1999, 2000, Ellis 1978, Haas 1969, Hilton-Taylor (compiler) 2000, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, Žhadin 1952). W Polsce szczeżuja ta jest szeroko rozmieszczona, zwłaszcza na terenach nizinnych, ale występuje rzadko. Nie podawana natomiast z terenów górskich. Stwierdzono ją w: Zalewie Wiślanym i wodach Pobrzeża i Pomorza (Dyduch, Falniowski 1979, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993), na Pojezierzach np. Pomorskim (Borsuk i in. 1998, Świerczyński 2001), Mazurskim (Berger 1960, 1962, Hilbert 1912, 1913b, Lewandowski 1991, Lewandowski, Stańczykowska 1975, Piechocki 1972), Litewskim (Suwalszczyzna) (Kołodziejczyk 1994, Krzysztofiak 2003, Lewandowski 1990, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993), Iławskim (Gizinski, Tronowska, Widuto 1968, Zulewska E. - mat. niepubl.), Drawskim (Piechocki A. 1981, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993), na Podlasiu np. w rejonie Puszczy Białowieskiej (Dyduch-Falniowska, Pokryszko 2001, Jurkiewicz 1977), na Mazowszu (Abraszewska-Kowalczyk 2002a, Janssen 1980, Jurkiewicz-Karnkowska 1989, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Stanowiska tego gatunku znane są z niektórych rzek płynących przez pas nizin środkowopolskich np. ze zlewni Pilicy (Abraszewska-Kowalczyk 1996, 2002b, Piechocki, Świć 1996), czy Warty (Koralewska-Batura 1992, Kraszewski, Zdanowski 2001, Müller 1910, Piechocki 1969b, Poliński W., Demel 1921, Seligo A. - mat. niepubl., Stańczykowska, Lewandowski, Ejsmont-Karabin 1983, Urbański 1933, 1938). Występuje też w największych polskich rzekach: w Odrze (Boettger 1926c, Schöll i in. (Grupa Robocza "Ekologia") 2003) i jej estuarium (Piotrowski 1999, 2000) oraz w Wiśle (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Znane są również stanowiska tego małża na Śląsku (Mazaraki 1979, Pax 1921b, Serafiński, Michalik-Kucharz, Strzelec 2001, Serafiński, Strzelec, Krodkiewska, Michalik-Kucharz 1999), na Wyżynie Małopolskiej (Piechocki 1981, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, Zając 2002, Zając, Zając 1999) i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej Piechocki A. 1981, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). | |
| Biotop/Siedlisko | Szczeżuja spłaszczona to gatunek reofilny, wykazujący preferencje do życia w nurcie wód bieżących. W Polsce małż ten związany jest z niezbyt głębokimi rzekami o podłożu piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym, prowadzącymi bardzo czyste wody z odpowiednią zawartością glonów. Stwierdzany także w wolno płynących strefach większych rzek, oraz w zatokach i w pobliżu brzegów większych zbiorników. Zasiedla tam piaszczyste, pozbawione mułu podłoże. Czasem występuje w wodach z dnem żwirowym bądź kamienistym. Spośród badanych jezior północno-wschodniej Polski stwierdzano ten gatunek rzadko w jeziorach polimiktycznych o niskiej trofii (zawartość fosforu w wodzie latem 51-100 ?g/l) (Stańczykowska, Lewandowski, Ejsmont-Karabin 1983). Maksymalna głębokość, na której znaleziono ten gatunek wynosi ok. 11 m. Znosi zasolenie do 0,05%. | |
| Biologia | Szczeżuja spłaszczona jest małżem słodkowodnym, ryjącym w dnie. Żyje prawie całkowicie zakopana w osadach dennych, tylko czubki syfonów wystawia ponad powierzchnię dna. Odżywia się odfiltrowując pokarm z wody. Do rozrodu przystępuje między kwietniem a czerwcem. Zapłodnione jaja rozwijają się w workach skrzelowych. Larwy - glochidia - są dojrzałe już we wrześniu, ale zimę spędzają wewnątrz organizmu macierzystego aż do marca lub kwietnia następnego roku. Gdy zostaną wydalone na zewnątrz, muszą przyczepić się do ryby, na której pasożytując, przechodzą przeobrażenie. W warunkach laboratoryjnych ustalono, że żywicielami larw tej szczeżui są okoń Perca fluviatilis, sandacz Stizostedion lucioperca ciernik Gasterosteus aculeatus, cierniczek Pungitius pungitius oraz pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario (Hüby, Wächtler 1989). Każdego roku 35-40% populacji rozmnaża się, przy czym osobnik macierzysty może wyprodukować od 8000 do 16000 larw. Szczeżuje spłaszczone żyją od 8 do 18 lat i mogą osiągać około 10 cm długości. Średnia długość muszli tego małża wynosi 6 cm, przy czym samce osiągają nieco większe rozmiary ciała niż samice. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Podanie dokładnej wielkości polskiej populacji tego małża nie jest obecnie możliwe. Dawniej gatunek ten był dość często spotykany na niżu lecz w niezbyt dużych zagęszczeniach (Urbański 1957). Obecnie ustępuje z wielu stanowisk (np. Jurkiewicz-Karnkowska 1998, Lewandowski 1991). Do roku 1950 małż ten stanowił około 9,5% stwierdzeń Unionidae, zarówno tych w kolekcjach muzealnych, jak i opisanych w literaturze. W latach 1950-1990 względna liczba notowań szczeżui spłaszczonej zmniejszyła się do 8% (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Zagrożenia tego gatunku nie są do końca rozpoznane. Wydaje się jednak, ze znaczące zagrożenie dla tego gatunku stwarza zanieczyszczenie wód oraz ich eutrofizacja, na którą szczególnie wrażliwe są młode małże. Regulacja rzek i ich hydrotechniczna zabudowa są przyczyną niszczenia poszczególnych stanowisk (Dyduch-Falniowska 1989, 1992a). Niebagatelne znaczenie może mieć zarybianie obcymi gatunkami, na których nie może dojść do przeobrażenia glochidium. Ostatnio sygnalizowane pozyskiwanie szczeżui do sadzawek i akwariów może również powodować uszczerbek w populacjach tego małża. | |
| Prognoza zmian populacji | Stan populacji tej szczeżui zależy głównie od jakości wód. Przy obecnym, znacznym ich zanieczyszczeniu i pracach regulacyjnych, prowadzonych bez uwzględnienia wymagań siedliskowych tego gatunku, jego liczebność będzie maleć. Potwierdzają to obserwacje stanowisk opisanych po 1975 roku, z których szczeżuja spłaszczona ustąpiła lub występuje w nich sporadycznie, np. Zbiornik Zegrzyński (Jurkiewicz-Karnkowska 1989, 1998, 2001), Nida (Piechocki 1981, Zając 2002) czy też Jez. Mikołajskie (Lewandowski 1991, Lewandowski, Stańczykowska 1975). | |
| Aktualne sposoby ochrony | Zamieszczono go na "czerwonej liście IUCN" uznając jego globalną populację za bliską zagrożeniu wyginięciem i zaliczając do kategorii "niższego ryzyka" (Hilton-Taylor (compiler) 2000). Podlega ochronie gatunkowej. Niektóre z opisanych stanowisk znajdują się na obszarach objętych ochroną: w parkach narodowych (PN Drawieńskim, Wigierskim, Słowińskim, Wielkopolskim) i krajobrazowych (PK Nidziańskim, Brudzeńskim, Sulejowskim, Suwalskim, Mazurskim, Poj. Iławskiego, Ińskim, Załęczańskim, Sierakowskim, Międzyrzecza Warty i Widawki) oraz rezerwatach przyrody (np. rez. "Ostoja bobrów na rzece Pasłęce"). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Skuteczna ochrona szczeżui spłaszczonej wymaga przede wszystkim utrzymywania rzek w stanie naturalnym i zadbanie o czystość ich wód (Baker, Clarke, Howlett 1998). Istotne jest zbadanie aktualnego rozmieszczenia i wymagań siedliskowych tego małża oraz zidentyfikowanie jego kluczowych populacji. | |
| Summary | Pseudanodonta complanata is an endangered freshwater mussel. Until recently it occurred rather commonly in the rivers and lakes of Poland, though always in rather small numbers. In Poland it is found in the central and lower sections of lowland and upland rivers, and in lakes; not found in mountain waters. Its populations are small, isolated and scattered. P. complanata is declining in Poland and in the whole of its range. Included in the IUCN Red List. It is difficult to assess the size of its Polish population. The principal threat to the species is degradation of its habitat due to water pollution and eutrophication, regulation of rivers and hydrotechnical constructions. The species is protected by law. | |
| Źródła informacji | Abraszewska-Kowalczyk A. 1996. Uwagi o występowaniu małży skójkowatych (Bivalvia, Unionidae) w rzece Pilicy. XII Krajowe Seminarium Malakologiczne, 25-27 kwietnia1996, Łódź: 3.  Abraszewska-Kowalczyk A. 2002a. Mięczaki. W: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku krajobrazowego. A. Abraszewska-Kowalczyk, J.K. Kowalczyk, J. Hejduk, M. Przybylski, W. Tuszewicki. Mantis, Olsztyn: 40-44. Abraszewska-Kowalczyk A. 2002b. Małże skójkowate (Bivalvia, Unionidae) dorzecza Pilicy. Folia malacol. 10 (3): 92-174. Aldridge D.C. 1999. The impacts of dredging and weed cutting on a population of freshwater mussels (Bivalvia: Unionidae). Biol. Conserv. 95, 3: 247-257. Aldridge D.C. 2000. The morphology, growth and reproduction of Unionidae (Bivalvia) in a fenland waterway. J. Mollus. Stud. 65: 47-60. Baker R., Clarke K., Howlett D. 1998. A survey of Pseudanodonta complanata Rossmäller in Norfolk. English Nature Research, Report Number 293. Berger L. 1960. Badania nad mięczakami (Mollusca) Pojezierza Mazurskiego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 4: 7-49. Berger L. 1962. Uwagi o rozmieszczeniu małżów Sphaeridae w Krutyni na Pojezierzu Mazurskim. Fragm. faun. 10: 1-9. Boettger C.R. 1926c. Untersuchungen über die Entstehung eines Faunenbildes. Zur Zoogeographie der Weichtiere Schlesiens. Zt. Morph. Oekol. d. Tiere 6: 333-414. Borsuk S., Dysarz R., Jarmołkowicz S., Gorbacz W., Stachowiak M. 1998. Plan ochrony Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Operat szczegółowy. Ochrona fauny. Fundacja Centrum Badań i Ochrony Środowiska Człowieka, Bydgoszcz (msc.). Dyduch A., Falniowski A. 1979. Mięczaki Jez. Gardno i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 42: 151-182. Dyduch-Falniowska A. 1989. Threats to the bivalves of the Unionidae family and their habitat preferences in the waters of Poland. In: The problems of the plant and animal species protection. Z. Głowaciński, S. Michalik (eds.). International Scientific Seminar CMEA/IUCN, 24-26 October 1989. Kraków-Zakopane: 65-70. Dyduch-Falniowska A. 1992a. Małże Bivalvia. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). ZOP i ZN PAN, Kraków: 25-30. Dyduch-Falniowska A., Pokryszko B. 2001. Phyllum (typ): Mollusca - mięczaki. W: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. M. Gutowski, B. Jaroszewicz (red.). Inst. Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 42-46. Ellis A.E. 1978. British freshwater bivalve mollusca. The Linnean Society of London. Academic Press, London, New York, San Francisco, 109 pp., 39 figs., XV pl. Giziński A., Tronowska I., Widuto J. 1968. The Bottom Fauna of Lake Jeziorak (Southern Part) and the Lake Płaskie. Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika w Toruniu. Nauki mat.-przyr. 18, Pr. St. Limn. 3: 11-28. Haas F. 1969. Superfamilia Unionacea. Das Tierreich, 88. Berlin, X + 633 ss. Hilbert R. 1912. Die Molluskenfauna des Spirdingsees. Arch. Naturg. 78A: 87-93. Hilbert R. 1913. Die Molluskenfauna des Kruttinnflusses, Kr. Sensburg, Ostpr. Arch. Naturg., 79A: 91-96. Hilton-Taylor C. (compiler) 2000. 2000 IUCN Red List of Threatened Species. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK: XVIII + 61pp. Hüby B., Wächtler K. 1989. Life cycle and host - fish spectrum of Pseudanodonta complanata. Abstracts of the Tenth Int. Malacol. Congr., Tübingen, 107 pp. Janssen A.W. 1980. Report on some samples of land- and freshwater molluscs collected during geographical fieldwork in Poland and Hungary in 1979. Repport of Rijksmuseum van Geologie en Mineralogie. Leiden, 68, 17 pp. Jurkiewicz E. 1977. Mięczaki (Mollusca) drobnych zbiorników i cieków Puszczy Białowieskiej i Puszczy Niepołomickiej. (msc.) Jurkiewicz-Karnkowska E. 1989. Occurence of mollusc in the littoral zone of the Zegrzyński Reservoir and pre-mouth and mouth zones of supplying rivers. Ekol. pol. 37: 319-336. Jurkiewicz-Karnkowska E. 1998. Long-term changes in mollusc communities in shallow biotopes of a lowland reservoir (Zegrzynski reservoir, central Poland). Pol. J. Ecol. 46, 1: 43-63. Jurkiewicz-Karnkowska E. 2001. Zbiornik Zegrzyński jako jeden z ważniejszych obszarów dla ochrony różnorodności biologicznej na Mazowszu. W: Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej. H. Kot, A. Dombrowski (red.). Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Siedlce, 159-168. Kołodziejczyk A. 1994. Mięczaki słodkowodne Suwalskiego Parku Krajobrazowego. W: Jeziora Suwalskiego Parku Krajobrazowego. A. Hillbricht-Ilkowska, R.J. Wiśniewski (red.). Zeszyty Naukowe Komitetu Naukowego "Człowiek i Środowisko" 7: 243-265. Koralewska-Batura E. 1992. Mięczaki (Mollusca) Wielkopolski. Wyd. Naukowe UAM, Seria Zoologia, Poznań, 18: 1-41. Kraszewski A., Zdanowski B. 2001. The distribution and abundance of the Chinese mussel Anodonta woodiana (Lea, 1834) in the Heated Konin lakes. Arch. Pol. Fish. 9, 2: 253-265. Krzysztofiak L. 2003. Zwierzęta chronione. Wigierski Park Narodowy, KAJA Suwałki (http://www.wigry.win.pl/fauna/index_pl.htm) Lewandowski K. 1990. Unionidae of Szeszupa river and the lakes along its course in Suwalski Landscape Park. Ekol. pol. 23: 317-334. Lewandowski K. 1991. Long-term changes in the fauna of family Unionidae bivalves in the Mikołajskie Lake. Ekol. pol. 39, 2: 265-272. Lewandowski K., Stańczykowska A. 1975. The occurrence and role of bivalves of the family Unionidae in Mikołajskie Lake. Ekol. pol. 23: 317-334. Mazaraki M. 1979. Ślimaki i małże Ziemi Chrzanowskiej zebrane w latach 1969-1976. Studia Ośr. Dok. Fizjograf. PAN 7: 165-177. Müller E. 1910. Beiträge zur Molluskenfauna der Provinz Posen. Ztschr. d. Naturwiss. Abt. d. Natw. Vereins in Posen, 17: 43-50. Pax F. 1921b. Die Tierwelt Schlesiens. Fischer-Verlag, Jena, VIII + 342 ss. Piechocki A. 1969. Obserwacje biologiczne nad małżami z rodziny Unionidae w rzece Grabi. Acta hydrobiol. 11, 1: 57-67. Piechocki A. 1972. Materiały do poznania mięczaków (Mollusca) rzeki Pasłęki. Fragm. faun. 18: 121-139. Piechocki A. 1981. Współczesne i subfosylne mięczaki (Mollusca) Gór Świętokrzyskich. Rozprawa habilitacyjna, Acta Univ. Lodz., 177 ss. Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). W: Fauna Słodkowodna Polski, z. 7A, Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 200 ss. Piechocki A., Świć A. 1996. Biologia rozrodu i ekologia małży skójkowatych (Bivalvia, Unionidae) w środkowym biegu Pilicy. XII Krajowe Seminarium Malakologiczne Łódź 25 27 kwietnia 1996. UŁ, Łodź. Piotrowski S. 1999. Analiza jakościowo-ilościowa mięczaków słodkowodnych z obszaru Roztoki Odrzańskiej i Domiąży (estuarium Odry). Quantitive and a qualitive analysis of fresh water molluscs from the territory of Roztoka Odrzańska and Domiąża (the Odra river estuary). Przegl. geol. 2: 168-170. Piotrowski S. 2000. Mięczaki eustarium Odry - wyniki dotychczasowych badań. XVI Krajowe Seminarium Malakologiczne, Hel, 20-22 września 2000, SMP, IO UG, OGM PIG, Gdańsk: 48-51. Poliński W., Demel K. 1921. Notatki z wycieczki zoologicznej na jeziora kujawskie. Pam. Fizyogr. Zoologia (Warszawa) 26: 1-9. Schöll F., Błachuta J., Sonnenburg F., Sonntag H., Soldán P. (Grupa Robocza "Ekologia"). 2003. Makrozoobentos Odry 1998-2001. Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem, Wrocław, 49 ss. Serafiński W., Michalik-Kucharz A., Strzelec M. 2001. W: Czerwona lista mięczaków słodkowodnych (Gastropoda i Bivalvia) Górnego Śląska. J.B. Parusel (red.) Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty i opinie 5: 37-46. Serafiński W., Strzelec M., Krodkiewska M., Michalik-Kucharz A. 1999. Małże (Bivalvia) Górnego Śląska. I. Wyniki badań faunistycznych. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach zurbanizowanych i uprzemysłowionych. UŚ, Katowice-Sosnowiec, 28: 5-13. Stańczykowska A., Lewandowski K., Ejsmont-Karabin J. 1983. Biotic structure and processes in the lake system of River Jorka watershed (Masurian Lakeland, Poland). IX Occurrence and distribution of molluscs with special consideration to Dreissena polymorpha (Pall.). Ekol. pol. 31: 761-780. Świerczyński M. 2001. Występowanie małży z rodziny Unionidae w jeziorach Pomorza Zachodniego. XVII Krajowe Seminarium Malakologiczne Ojców 30 V-1 VI 2001, ISEZ PAN, Kraków: 53. Urbański J. 1933. Beiträge zur Kenntnis der Molluskenfauna der Wojewodschaft Poznań. I. Fragm. faun. Mus. Zool. Pol. 2: 63-95. Urbański J. 1938. Materiały do fauny mięczaków województwa poznańskiego. Fragm. faun. Mus. Zool. Pol. 3, 22: 439-484. Urbański J. 1957. Krajowe ślimaki i małże. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce wykrytych. PZWS, Warszawa, 247 ss. Zając K. 2002. Małże rzeki Nidy. XVIII Krajowe Seminarium Malakologiczne, Szczecin-Lubin 24-26 kwietnia 2002. Zakł. Paleooceanologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: 50-51. Zając K., Zając T. 1999. Fauna Parków Krajobrazowych Ponidzia. Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych w Kielcach, 60 ss. Žhadin V.I. 1952. Molljuski presnych i solonovatych vod SSSR. Opred. po faunie SSSR, Moskva-Leningrad, 46: 1-376. | |
| Autor | Katarzyna Zając | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
