| |
| |
|
Branchinecta paludosa (O.F. Müller, 1788) | ||
| Rodzina | Branchinectidae | |
| Rząd | Branchiopoda Skrzelonogi | |
| Gromada | Entomostraca Skorupiaki niższe | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Jeszcze w roku 1968 występowała w kraju na jedynym, izolowanym stanowisku reliktowym w Dwoistym Stawie Gąsienicowym w Tatrzańskim Parku Narodowym. Od końca lat 60. XX w. już jej tam nigdy nie obserwowano, mimo przeprowadzonych specjalnych badań w latach 1978-1984 i 1995-1996. | |
| Rozmieszczenie | Gatunek arktyczny o zasięgu cirkumpolarnym. Zamieszkuje płytkie, drobne i okresowe zbiorniki w strefie podbiegunowej na terenie Fennoskandii, Syberii, Grenlandii i Alaski oraz na wyspach archipelagu Nowa Ziemia, Morza Barentsa, Ziemi Północnej, Archipelagu Nowosybirskiego, na Wyspie Wrangla i w obrębie Kanadyjskiego Archipelagu Arktycznego. Na dalekiej północy jest to gatunek występujący dość licznie, np. na wyspach w rejonie Morza Barentsa stanowi około 50% osobników w zespołach dużych skorupiaków, a na wyspach Ziemi Północnej jest jedynym przedstawicielem fauny liścionogów Phyllopoda (Branchiopoda) (Vekhoff 1997). Poza kołem polarnym spotyka się ten gatunek jedynie w Górach Skandynawskich (Franzén 1996, Suomalainen, Suomalainen 1937). Najbardziej na południe wysuniętym stanowiskiem są Tatry, gdzie występował w dwu izolowanych stawkach: Dwoistym Stawie Gąsienicowym i Wyżnim Furkotnym Stawie (Vyšné Furkotské pleso) (Hrabě S. 1934, 1937, Wierzejski 1882). Ostatnio pojawiła się informacja o znalezieniu Branchinecta paludosa w górach Tien-szan (Chlebicki 2002), wiadomość ta wymaga jednak weryfikacji. Opierając się na badaniach porównawczych osobników z Tatr, Skandynawii, Syberii, Grenlandii i Polski Gajl (Gajl 1934) uznał polską populacje skrzelopływki bagiennej za odrębny gatunek, któremu nadał nazwę B. polonica. | |
| Biotop/Siedlisko | W strefie podbiegunowej skrzelopływka żyje w drobnych, płytkich, okresowych stawkach. W Tatrach rozmieszczenie tego gatunku było ograniczone do dwóch izolowanych, okresowych stawów położonych w strefie kosodrzewiny W odróżnieniu od zbiorników północnych i Wyżniego Furkotnego Stawu w Tatrach Słowackich, Dwoisty Staw Gąsienicowy ma odmienny charakter. Dwoisty Staw Gąsienicowy to w rzeczywistości dwa zbiorniki o dużej głębokości w okresie wiosenno-letnim: Dwoisty Wschodni - 9,2 m i Dwoisty Zachodni - 7,9 m. W zimie, gdy dopływające potoki zamarzają, tracą wodę podziemnym odpływem i dno ich zostaje pokryte lodem (Lityński 1913). Inne stawki, w których żyje skrzelopływka, są znacznie płytsze i tworząca się pokrywa lodowa dochodzi do dna. W obu zbiornikach Dwoistego Stawu dno jest pokryte głazami, a nie warstwą mułu lub piasku z mułem. Temperatura wody waha się od 4°C na wiosnę do 16°C w lecie. Woda w stawach charakteryzuje się bardzo niskim przewodnictwem (od 9 do 17 ?S), jedynie w maju, tuż po stopnieniu śniegów przewodnictwo jest nieco wyższe (35?S w Dwoistym Wschodnim i 45 ?S w Dwoistym Zachodnim), niską koncentracją wapnia (średnia 2,5 mg Ca/dm3), magnezu (0,6 mg Mg/dm3). Woda w tych stawkach ma odczyn kwaśny, a najniższe wartości notowano tuż po stopieniu śniegów (pH 4,2-4,5), potem stopniowo odczyn wody wzrastał i w sierpniu pH wynosiło 6,2-6,5. Wcześniejsze badania (lata 1956-64) prowadzone w tych stawach wykazały podobne wartości pH w okresie letnim (Oleksynowa, Komornicki 1989). Zawartość materii organicznej wyrażona jako BZT5 była niska i wahała się od 0,6 do 3 mg O2/dm3 . Ilości biogenów: amoniaku, azotanów i azotynów oraz fosforanów w wodzie były również bardzo niskie. W Wyżnim Furkotnym Stawie w okresie letnim skład chemiczny wody był prawie taki sam jak w analogicznym terminie w Dwoistym Stawie. | |
| Biologia | W stawkach tatrzańskich wylęg skrzelopływki następuje na początku maja, samice z jajami (około 16-20 jaj w komorze lęgowej) pojawiają się po trzech miesiącach w końcu sierpnia i dorosłe osobniki giną w końcu października gdy stawy zaczynają zamarzać, pomimo że poziom wody nie jest wtedy jeszcze obniżony. Na dalekiej północy, gdzie słońce świeci w lecie nieprzerwanie przez 24 godziny i nie ma nocnych spadków temperatury, cykl życiowy tego gatunku jest krótszy. Wylęg z jaj następuje pod koniec czerwca, okres larwalny trwa 20-30 dni, reprodukcja rozpoczyna się od końca lipca do połowy sierpnia i trwa 35-45 dni (Vekhoff 1997). Zarówno w Tatrach, jak i na północy warunkiem dalszego rozwoju jest wyschnięcie i przemarznięcie złożonych jaj w okresie zimowym, aby na wiosnę mogły wylęgnąć się z nich młode osobniki. B. paludosa nie jest gatunkiem wyłącznie pelagicznym, pomimo że spotyka się ją w toni wodnej; dojrzałe osobniki częściej pływają przy dnie - szczególnie lubią czarny szlam (Gajl 1934). Związane jest to z ich sposobem odżywiania się. W Wyżnim Furkotnym Stawie w przewodach pokarmowych skrzelopływki przeważały cząsteczki materii organicznej i mineralnej (80%) oraz spotykano fragmenty plech sinicy Chamaesiphon sp. i pojedyncze okrzemki. Dieta ta jest odzwierciedleniem charakteru dna i porastających je glonów. | |
| Wielkość populacji w Polsce | W Dwoistym Stawie Gąsienicowym gatunek ten od końca XIX w. był regularnie obserwowany i odławiany (w latach 1881, 1910, 1918, 1923, 1924, 1925, 1926, 1932 złowiono ogółem 900 osobników) (Gajl 1934). Jeszcze w 1961 r. na 1 m2 można było zauważyć 6-10 osobników, podczas gdy w roku 1968 trzeba było kilkunastu minut poszukiwań aby zobaczyć pojedynczego osobnika. Są to ostatnie wiadomości o występowaniu skrzelopływki bagiennej na tym stanowisku. Późniejsze obserwacje naukowe prowadzone w latach 1978-1984 (Dyduch-Falniowska, Smagowicz 1980, Dyduch-Falniowska 1992b) i kompleksowe badania w latach 1995-1996 (Kownacki i in. 2002), jak również obserwacje pracowników Tatrzańskiego Parku Narodowego wykazały, że gatunek ten na tym stanowisku wyginął. W Tatrach żyje jeszcze stosunkowo liczna populacja w Wyżnim Furkotnym Stawie (około 60 osobników/1 m3 wody w strefie brzegowej). | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Obecnie trudno odpowiedzieć jednoznacznie co było przyczyną wymarcia tego gatunku w Dwoistym Stawie Gąsienicowym. Najbardziej prawdopodobną wydaje się hipoteza, że jego wymarcie było spowodowane jednorazową katastrofą ekologiczną. Wariantów tej katastrofy może być kilka. (1) W latach 50. i 60. XX w. jeziora tatrzańskie były intensywnie zarybiane. Spowodowało to zanik w tych jeziorach wielu gatunków skorupiaków planktonowych (Gliwicz 1963, 1985). Akcja tych zarybień nie była kontrolowana. Nie można wykluczyć, że do Dwoistego Stawu zostały wpuszczone pstrągi, które wyjadły znaczną część populacji B. paludosa, powodując załamanie jej populacji i sukcesu reprodukcyjnego. W zimie po wysuszeniu stawu zginęły również ryby. Żyjąc w izolacji, populacja skrzelopływki bagiennej nie mogła być odtworzona w wyniku nowych zasiedleń z sąsiednich jezior. (2) Przyczyną mógł być także niekontrolowany odłów dużej ilości okazów do celów naukowych lub kolekcjonerskich. (3) W latach 60. przez Dwoisty Staw przebiegała trasa narciarska do trenowania biegów narciarskich. Nie można wykluczyć, że w zimie nastąpiło skażenie śniegu jakąś substancją chemiczną (barwnik?) i w konsekwencji na wiosnę nastąpiło zatrucie biocenozy stawowej. Hipoteza o zmianie chemizmu, a zwłaszcza wzroście zakwaszenia wody, w tych stawkach pod wpływem opadów atmosferycznych (Dyduch-Falniowska, Smagowicz 1980, Dyduch-Falniowska 1992b) jest mało prawdopodobna. Nie stwierdzono bowiem istotnych różnic w składzie chemicznym wody na przestrzeni ostatnich 30 lat (Kownacki i in. 2002, Oleksynowa, Komornicki 1989). Również nie ma większych różnic w chemii wody Dwoistego Stawu i Wyżniego Furkotnego Stawu, gdzie nadal żyje skrzelopływka. Oba stawki są narażone na podobne oddziaływanie kwaśnych deszczy. Poza tym B. paludosa jest przystosowana do życia w zakwaszonych wodach. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Historyczne już stanowisko skrzelopływki bagiennej w Dwoistym Stawie Gąsienicowym chronione jest przez Tatrzański Park Narodowy. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Przy założeniu, że przyczyną wyginięcia B. paludosa była jednorazowa katastrofa ekologiczna, a nie istotne zmiany środowiska, co zostało udokumentowane, istnieją realne możliwości ponownego wsiedlenia tego gatunku do Dwoistego Stawu Gąsienicowego. Podstawą reintrodukcji powinien być materiał pozyskany z Wyżniego Furkotnego Stawu. | |
| Summary | This glacial relict is known in Poland from the only isolated locality, the Dwoisty Gąsienicowy Staw tarn in the Tatra Mountains, situated far from the continuous range of the species. It must have become extinct, having not been recorded since 1969. Reasons for its decline are unclear. The only locality of the species is protected in the Tatra National Park. | |
| Źródła informacji | Chlebicki A. 2002. Skrzelopływka bagienna. Wszechświat 103: 65-66.  Dyduch-Falniowska A. 1992b. Branchinecta paludosa (O.F. M(ller 1788) - Skrzelopływka bagienna. W: Polska czerwona księga zwierząt. Z. Głowaciński (red.). PWRiL, Warszawa: 257-259. Dyduch-Falniowska A., Smagowicz K. 1980. Skrzelopływka bagienna Branchinecta paludosa w Tatrach. Chrońmy przyr. ojcz. 36, 3, 45-46. Franzén A. 1996. Brachiopod crustaceans in the temporary waters of Fennoscandia. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 72: 37-46. Gajl K. 1934. Branchinecta paludosa aus der Tatra als eine neue Art., betrachtet, ihre Morphologie, (kologie und geographische Verbreitung. Mem. Acad. Pol. Sc. et Lettr. Cl. Math.-nat. B. Sc. nat.: 237-278. Gliwicz Z.M. 1963. Wpływ zarybienia na biocenozy jezior tatrzańskich. Chrońmy przyr. ojcz. 5: 27-35. Gliwicz Z.M. 1985. Eutrofizacja jezior tatrzańskich - użyźnianie czy zarybianie? Wiad. ekol. 31, 4: 351-390. Hrabě S. 1934. Ein neuer Fundort von Branchinecta paludosa (O.F. Müller) in der Hohen Tatra. Arch. hydrobiol. 27: 277-285. Hrabě S. 1937. Přišpevék k zemépisnemu rozšireni žabronožek a škleblovek v Československe republice. Entom. Listy 1: 33-39. Kownacki A., Kawecka B., Dumnicka E., Galas J. 2002. Przyczyny wyginięcia i próba restytucji gatunku Branchinecta paludosa (O.F. M(ller 1788) w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.). Wyd. TPN, PTPNoZ Oddz. Kraków, Kraków-Zakopane: 297-302. Lityński A. 1913. Zmarzłe stawy w Tatrach. Pam. Tow. Tatrz. 34: 48-54. Oleksynowa K., Komornicki T. 1989. Materiały do znajomości wód w Tatrach. VIII. Dolina Suchej Wody. Zesz. Nauk. Akad. Roln. H. Kołłątaja w Krakowie, 28: 3-31. Suomalainen P., Suomalainen E. 1937. Zur Kenntnis der Euphyllopodenfauna Finlands. Acta Soc. pro Fauna et Flora Fenn. 60: 276-289. Vekhoff N.V. 1997. Large branchiopod Crustacea (Anostraca, Notostraca, Spinicaudata) of the Bergens Region of Russia. Hydrobiologia 359: 69-74. Wierzejski A. 1882. O budowie i rozsiedleniu geograficznym skorupiaka Branchinecta paludosa O.F. Müller. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU, Ser. B, 10: 86-112. | |
| Autor | Andrzej Kownacki | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
