powiększ

Ectemnius fossorius (Linnaeus, 1758)
Grzebacz wielki

Rodzina  Sphecidae  Grzebaczowate
Rząd  Hymenoptera  Błonkoskrzydłe
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Zasiedla większość kontynentu europejskiego i znaczną część Azji, ale niemal wszędzie rzadki, bardzo rzadki i zanikający w całym areale występowania. W Polsce stwierdzany kilkakrotnie w XIX i pierwszej połowie XX wieku, ostatnie doniesienie pochodzi z lat 80. (Kowalczyk 1990). Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Występuje w większości krajów europejskich od Francji i Hiszpanii po Bułgarię i Turcję, na północ sięga po środkową Skandynawię. Nie wykazany m.in. na Wyspach Brytyjskich (Leclercq 1954, Leclercq, Barbier 1993, Lomholdt 1975-1976). Znany też z Azji - Kazachstanu, Uzbekistanu, Syberii, Japonii, Mongolii i Mandżurii (Atanasov 1955, Dollfuss 1991, Kohl 1915, Leclercq 1954, Lomholdt 1975-1976, Negrisolo 1995, Shlyakhtenok, Skibińska 2002, Zavadil, Šnoflak 1948). W Polsce w drugiej połowie XIX w. pojedyncze osobniki grzebacza wielkiego notowano w Beskidzie Zachodnim i Pieninach (Wierzejski 1868, 1874). W XX w. wykazywany był z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i Puszczy Białowieskiej (Bischoff 1925, Dittrich 1911, Karpiński 1948, Noskiewicz, Puławski 1960). Poza tym Noskiewicz i Puławski (Noskiewicz, Puławski 1960) bez bliższego określenia miejsca występowania podawali go z Dolnego Śląska. Ostatnie doniesienie o występowaniu tego gatunku pochodzi z lat 80. ze Świętokrzyskiego Parku Narodowego (Święty Krzyż) (Kowalczyk 1990).
   
Biotop/Siedlisko  Notowany w różnych środowiskach, chociaż wydaje się preferować tereny górskie (np. Karpaty, Ural, Kaukaz, Alpy, gdzie występuje do wysokości 1200 m n.p.m.) (Leclercq 1954). Również w Polsce większość zarejestrowanych stanowisk usytuowanych jest w górach.
   
Biologia  Podobnie jak u innych żądłówek dorosłe osobniki grzebacza wielkiego są melitofagiczne i odżywiają się nektarem kwiatów, ewentualnie spadzią mszyc. Te dość duże owady (12-21 mm) spotykane były latem (czerwiec-sierpień) na różnych kwiatach z rodzajów: dzięgiel Angelica, marchew Daucus, pasternak Pastinaca, barszcz Heracleum. Stadia rozwojowe są drapieżne i rozwijają się kosztem dużych muchówek, np. z rodziny Asilidae. Samice grzebacza budują gniazda ziemne, składające się z komór lęgowych i wiodącego do nich korytarza. Najchętniej zakładane są one na terenach otwartych, w glebie gliniastej.
   
Wielkość populacji w Polsce  Obecnie gatunek ten na naszym terytorium jest skrajnie nieliczny.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Brak potwierdzeń dawnych stanowisk i coraz rzadsze doniesienia o występowaniu grzebacza wielkiego w Polsce (ostatnie sprzed ok. 20 lat) świadczą, że jest to takson zanikający w kraju, o ile już nie wyginął zupełnie. Obecnie trudne są do zidentyfikowania przyczyny wycofywania się tego gatunku. Nie wydaje się aby wymagania pokarmowe (zarówno stadiów rozwojowych, jak i imagines) mogły stanowić istotną przyczynę jego ustępowania. Przyczyn należy raczej upatrywać w ogólnych zmianach zachodzących współcześnie w środowisku naturalnym, a zwłaszcza glebie (np. zanieczyszczenie).
   
Aktualne sposoby ochrony  Nieobjęty w kraju żadną z form ochrony.
   
Proponowane sposoby ochrony  Najbardziej skuteczną formą ochrony tego gatunku może być ochrona konkretnych jego stanowisk. Zatem w pierwszej kolejności niezbędne jest przeprowadzenie badań o charakterze inwentaryzacyjnym (przynajmniej w wybranych parkach narodowych, np. górskich), których celem byłoby określenie miejsc występowania grzebacza wielkiego.
   
Summary  This species represents the boreal-mountain element in our fauna, occurring in Europe and partly in Asia; everywhere rare, very rare and declining. During the last 20 years it has not been reported from Poland. Most of its known localities (probably only of historical importance) are in mountains (Beskid Zachodni, Pieniny, Góry Świętokrzyskie), part in the Wielkopolska-Kujawy Lowland and in the Białowieża Forest. It is supposed that the regress of Ectemnius fossorius results from habitat transformations and is connected with environmental pollution, and particularly soil pollution. Protection of its habitat is the most effective method of E. fossorius conservation. Better knowledge of its occurrence and bionomy is needed. Not protected by law.
   
Źródła informacji  Atanasov N. 1955. Neue und seltene Arten aus der Fam. Sphecidae (Hymenoptera) für die Fauna Bulgariens. Izwiestija na Zoologiczeskija Institut, Sofia, 4/5: 191-214.

Bischoff H. 1925. Beitrage zur Natur- und Kulturgeschichte Lithauens und angrezender Gebiete. Hymenoptera (Aculeata, Ichneumonidae, Chalastogastra). Abh. Bayer. Akad. Wiss. Math.-naturwiss. Abt., Suppl. 6-9: 278-337.

Dittrich R. 1911. Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. III. Rapacia. Jahr. Ver. Schles. Ins. Breslau, 4: 15-34.

Dollfuss H. 1991. Bestimmungsschlüssel der Grabwespen Nord- und Zentraleuropas (Hymenoptera, Sphecidae) mit speziellen Angaben zur Grabwespenfauna Österreichs. Stapfia, Linz, 24, 247 ss.

Karpiński J.J. 1948. Nowe dla polskiej fauny gatunki owadów oraz nowe w Polsce stanowiska.

Kohl F.F. 1915. Die Crabronen der paläarktischen Region monographisch bearbeitet. Ann. Hofmus. Wien. 29: 1-453.

Kowalczyk J.K. 1990. Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun. 33, 17: 285-306.

Leclercq J. 1954. Monographie, systematique, phylogénétique et zoogéographie des Hyménopteres crabroniens. Lejeunia, Liege: 371 pp.

Leclercq J., Barbier Y. 1993. Atlas de repartition des Crabroniens de France et des regions limitrophes (Hymenoptera, Sphecidae, Crabronini). Notes Fauniques de Gembloux 27: 3-94.

Lomholdt O. 1975-1976. The Sphecidae (Hymenoptera) of Fennoscandia and Denmark. Fauna Entomologica Scandinavica (Klampenbork) 4, 1-2, 1-452.

Negrisolo E. 1995. Hymenoptera Shecidae. In: Checklist delle specie della fauna italiana. A. Minelli, S. Ruffo & S. La Posta (eds.). Calderini, Bologna 105: 1-12.

Noskiewicz J., Puławski W. 1960. Klucze do oznaczania owadów Polski. Grzebaczowate - Sphecidae. PWN, Warszawa, 24, 67: 185 ss.

Shlyakhtenok A.S., Skibińska E. 2002. Contribution to the knowledge of Aculeate Hymenoptera of Byelorus. Family Digger Wasps (Sphecidae). Vestnik Zoologii, 36(2): 31-40.

Wierzejski A. 1868. Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr. 2: 108-120.

Wierzejski A. 1874. Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr. 3: 253-273.

Zavadil V., Šnoflak J. 1948. Kutilky (Sphecidae) Československé republiky. Entom. listy (Brno) suppl. 13: 178 pp.

   
Autor  Ewa Skibińska
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009