powiększ

Polistes gallicus (Linnaeus, 1767)
Klecanka rdzaworożna

Rodzina  Vespidae  Osowate
Rząd  Hymenoptera  Błonkoskrzydłe
Gromada  Insecta  Owady
Typ  Arthropoda  Stawonogi
   
Status  Gatunek palearktyczny, na większości areału rzadki. Jego stanowiska rozproszone są prawie na całym naszym terytorium; prawdopodobnie w Polsce osiąga północną granicę swojego zasięgu. Niechroniony.
   
Rozmieszczenie  Klecanka rdzaworożna zamieszkuje cieplejsze rejony znacznej części Palearktyki. Na zachodzie zasięg jej dochodzi do Madery, na południu obejmuje Izrael i Etiopię, na wschodzie zamieszkuje Armenię, Azerbejdżan, Turkmenię, Mongolię, Chiny, Iran, Afganistan, Japonię; występuje w większości krajów Europy (Blüthgen, Königsmann 1969, Carpenter1996, Dathe 1969, Tobias 1978). Kilkakrotnie, w latach 70. i w początkach lat 80. wykazana została z Wielkiej Brytanii i Belgii, gdzie jednak nie wchodzi w skład rodzimej fauny, lecz została zawleczona z transportem produktów spożywczych (Delmotte 1982, Mac Kinlay 1980). W Polsce gatunek ten wykazywany był niemal z całego obszaru, poczynając od Pobrzeży Bałtyku aż po pasma górskie (Kowalczyk 1995, Wiśniowski 1997). Najwcześniejsze informacje o występowaniu klecanki rdzaworożnej na naszym terytorium pochodzą z drugiej połowy XIX wieku z Pienin i Tatr (Wierzejski 1868, 1874). Nigdy później już na tym obszarze nie zostały one potwierdzone. Z końca XIX w. datują się również informacje o występowaniu tej klecanki na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej (okolice Ojcowa) (Nasonov 1894). Kolejna informacja o jej występowaniu w tym samym regionie (Załęczański Park Krajobrazowy) pojawia się dopiero po stu latach (Kowalczyk, Kurzac 2000). W początkach XX stulecia gatunek ten wykazywany był z różnych rejonów Polski. W okolicach Szczecina w latach 30. klecanka rdzaworożna była pospolicie spotykana, natomiast dalej na wschód na wybrzeżu Bałtyku, w okolicach Sopotu został odnotowany tylko jeden osobnik, który zdaniem Blüthgena najprawdopodobniej został tam zawleczony (Blüthgen 1961, Paul 1943). W trakcie badań prowadzonych w latach 90. w okolicach Gdyni i Sopotu nie odnotowano występowania tego gatunku (Kowalczyk 1995). Na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w latach dwudziestych XX wieku klecanka ta spotykana była jedynie sporadycznie (dane z okolic Poznania), natomiast w latach 40. w Wielkopolskim Parku Narodowym była gatunkiem wcale nie rzadkim (Meyer 1919, Szulczewski 1950). Ostatnie doniesienia o jej występowaniu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej pochodzą z lat 70. (Wójtowski, Szymaś 1973). Na Nizinie Mazowieckiej gatunek ten był i jest bardzo rzadki. Wykazany został tylko dwukrotnie w latach 50. (okolice Warszawy), a ostatnio w roku 1994 stwierdzono jego występowanie w Płocku (Kowalczyk 1995, Stępkowska-Barańska 1963). W pierwszej połowie XX wieku gatunek ten na Mazowszu nie był wcale rejestrowany, a podczas intensywnych badań prowadzonych w wielu różnych miejscach na Mazowszu w latach 70.-80. także nie stwierdzono jego występowania (Skibińska 1982). Na Wyżynie Małopolskiej również tylko sporadycznie spotykano pojedyncze osobniki. Dane z tego regionu pochodzą głównie z lat 80. i 90. (Góry Świętokrzyskie, okolice Łodzi) (Kowalczyk 1988c, 1990, 1994, 1995). W Polsce południowej, zwłaszcza na pogórzu i w górach w wieku XIX i początkach XX w. klecanka rdzaworożna była gatunkiem dość rozpowszechnionym. Często była stwierdzana na Dolnym Śląsku - Wzgórzach Trzebnickich i w Sudetach Zachodnich, a także w okolicach Wrocławia, Legnicy, Opola i Oleśnicy (Dittrich 1911). Wierzejski wykazuje ją jako gatunek wszędobylski w okolicach Krakowa, w Tatrach i Pieninach (Wierzejski 1868). Z kolei w Beskidzie Zachodnim jej występowanie notowano jedynie w początkach i w końcu XX wieku (Celary 1998a, Niezabitowski 1902).
   
Biotop/Siedlisko  Klecanka rdzaworożna jest gatunkiem kserotermofilnym, związanym z suchymi i ciepłymi terenami otwartymi, na wschodzie zamieszkuje stepy. Choć na ogół w piśmiennictwie jest podawane, że gatunek ten nie jest w górach często spotykany, to jednak stwierdzano go w Hiszpanii nawet na wysokości 2000 m n.p.m., a we Włoszech i Albanii około 1000 m n.p.m. (Blüthgen, Königsmann 1969, Guiglia 1972).
   
Biologia  Klecanka rdzaworożna żyje w niewielkich społeczeństwach, które w naszych warunkach klimatycznych są jednoroczne. Nowe społeczeństwa powstają w drodze rójki; rój obejmuje młodą królową i grupę robotnic. Zwykle budowę gniazda zapoczątkowuje tylko jedna samica, choć np. w południowych Niemczech, czy w północnych Włoszech obserwowane były przypadki współdziałania kilku samic. Gniazdo zbudowane jest tylko z jednego plastra z niewielką liczbą komórek i nie ma osłon, przez co regulacja cieplna nie jest tak dobra jak w gniazdach innych osowatych. W Europie południowej klecanka ta gnieździ się w miejscach otwartych, nieosłoniętych, w chłodniejszym klimacie gniazda jej spotykane są w miejscach częściowo osłoniętych (w zagłębieniach murów, w skrzynkach lęgowych ptaków, pustych ulach), natomiast w północnej części zasięgu gniazda umieszczane są w miejscach osłoniętych, wybitnie ciepłych, np. na strychach, pod dachówkami. W Polsce dorosłe osobniki spotykane są od maja do września, w ciepłych miejscach, na kwiatach, w zaroślach i murawach kserotermicznych, murawach napiaskowych.
   
Wielkość populacji w Polsce  Trudna do oszacowania, zwłaszcza że wykazuje znaczne zróżnicowanie liczebności tak w czasie, jak i w przestrzeni. Gatunek ten w końcu XIX i początkach XX stulecia częściej był spotykany. Przez następne kilkadziesiąt lat (lata 40.-80.), notowany był tylko kilka razy, natomiast w ostatnich latach wydaje się znów nieco liczniej występować. Kowalczyk (Kowalczyk 1995) sugeruje, że liczniejsze występowanie tego gatunku w ostatnich latach być może jest związane z serią gorących okresów letnich.
   
Zagrożenia i ich przyczyny  Bliżej nieznane. Ustępowanie tego gatunku najprawdopodobniej spowodowane jest przez kompleks wielu różnych czynników, a obecny stan naszej wiedzy pozwala na wskazanie tylko niektórych z nich. Na naszym terytorium wyraźne tendencje regresywne stwierdza się wśród wielu ksero- i termofilnych żądłówek. Na ich wycofywanie się wpływ ma cały kompleks zmian zachodzących w środowisku, z których najistotniejsze wydaje się być skażenie, ograniczanie obszaru i liczby preferowanych biotopów, zalesianie ciepłych terenów otwartych itd. Klecanka rdzaworożna jest co prawda owadem prowadzącym społeczny tryb życia, ale tworzy społeczeństwa nieliczne i na większości areału występuje rzadko lub bardzo rzadko. Co więcej, przez nasze terytorium przebiega granica jej zasięgu geograficznego. Mimo że w północnej części areału często korzysta z ludzkich siedzib, a przez niektórych badaczy, np. Grinfelda (Grinfeld 1977), uznawana jest za gatunek synantropijny, to w Polsce nie jest ona z pewnością gatunkiem ekspasywnym w zasiedlaniu antropogenicznych biotopów.
   
Aktualne sposoby ochrony  Nie objęty żadną z form ochrony.
   
Proponowane sposoby ochrony  Jedyną, rokującą powodzenie formą ochrony tego gatunku jest nie tyle ochrona konkretnych miejsc, ile kompleksowa, czynna ochrona biotopów stwarzających potencjalnie możliwość zasiedlenia ich przez klecankę. Ochrona biotopów odnosi się przede wszystkim do obszarów już objętych reżimem ochronnym, np. w parkach narodowych, na obszarach chronionego krajobrazu itp., głównie na terenach Polski południowej i zachodniej, gdzie gatunek ten był znacznie bardziej rozpowszechniony.
   
Summary  It is a xerothermophilous species, widespread in warmer regions of Palaearctic, but rare in the most part of its range. In the area of Poland sporadically noted at scattered localities; records were much more frequent at the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century than are to-day. Adult individuals are found from May to September, in warm places, on flowers, in xerothermic shrubs and grasslands or in psammophilous grassland. It lives in small communities, in nests fixed in different sheltered places, in tree cavities, under stones, under the eaves of roofs etc. It is difficult to identify causes of its decline in Poland; it is most probably a complex of many different environmental factors. One of conservation methods should be overall active protection of potential habitats of Polistes gallicus, such as e.g. xerothermic grasslands, sand grasslands, communities of steppe vegetation. This type of protection should be applied to biotopes in national parks, areas of protected landscape etc., mainly in southern and western Poland where the species was much more widespread than elsewhere.
   
Źródła informacji  Blüthgen P. 1961. Die Faltenwespen Mitteleuropas (Hymenoptera, Diploptera). Abh. Deutsch. Akad. Wiss., Kl. Chem. Geol. und Biol. 2: 1-251.

Blüthgen P., Königsmann E. 1969. Ergebnisse der Albanien-Expedition 1961 des Deutschen Entomologischen Institutes. 79. Beitrag. Hymenoptera: Vespidae, Eumenidae, Masaridae. Beitr. Ent. 19, 7/8: 917-935.

Carpenter J.M. 1996. Distributional Checklist of species of the Genus Polistes (Hymenoptera: Vespidae; Polistinae, Polistini). Novitates, New York, 3188, 39 pp.

Celary W. 1998a. Hymenoptera Aculeata (excluding Formicoidea) of Babia Góra Mt. and adjacent area. Acta zool. cracov. 41, 2: 207-225.

Dathe H.H. 1969. Zur Hymenopterenfauna im Tierpark Berlin. Milu, Leipzig 2, 5: 430-443.

Delmotte C. 1982. Polistes gallicus L. (Hymenoptera, Vespidae) en Belgique. Bull. Ann. Soc. r. belge Ent. 118: 35-37.

Dittrich R. 1911. Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. III. Rapacia. Jahr. Ver. Schles. Ins. Breslau, 4: 15-34.

Grinfeld E.E. 1977. Pitanije obščestvennoj osy Polistes gallicus L. (Hymenoptera, Vespidae). Ent. obozr. 56, 1: 34-42.

Guiglia D. 1972. Les guepes sociales (Hymenoptera, Vespidae) d'Europe Occidentale et Septentrionale. Faune de l'Europe et du Bassin Méditerranéen, Paris, 6: 1-181.

Kowalczyk J.K. 1988c. Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Wyżyny Łódzkiej, cz. II. Okolice Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia zool. anthr. 6: 57-71.

Kowalczyk J.K. 1990. Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun. 33, 17: 285-306.

Kowalczyk J.K. 1994. Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Lasu Łagiewniki w Łodzi. Acta Univ. Lodz., Folia zool. anthr. 2: 65-91.

Kowalczyk J.K. 1995. Nowe stanowiska klecanki Polistes dominulus (Christ, 1791) [Syn. P. gallicus (L.)] (Hymenoptera, Vespidae) w Polsce środkowej. Przegl. zool. 39, 3-4: 283-286.

Kowalczyk J.K., Kurzac T. 2000. Ginące, zagrożone i rzadkie gatunki owadów w Załęczańskim Parku Krajobrazowym. Chrońmy przyr. ojcz. 56: 123-130.

Mac Kinlay R.G. 1980. Polistes gallicus in Scotland. Entomologist's Mon. Mag. 116: 11.

Meyer O. 1919. Hymenoptera Aculeata der Provinz Posen. Vespidae, Sphegidae, Pompilidae, Sapygidae, Scoliidae. Deutsch. Ent. Zeitschr. 1/2: 145-160.

Nasonov N.V. 1894. Kollekcii Zoologičeskogo Kabineta Imperatorskogo Varšavskogo Universiteta. II. Spisok i opisanie kollekcii po biologii nasekomych. Warszawa, 62 ss.

Niezabitowski E.L. 1902. Materiały do fauny os (Vespidae) Galicji. Spraw. Kom. Fizyogr. 36: 31-33.

Paul R.A. 1943. Beiträge zur Kenntnis der Fauna der Sphegiden, Psammochariden, Vespiden und Chrysididen (Hym.) Pommers. III. Vespidae. Stett. Ent. Ztg. (Stettin) 104: 142-148.

Skibińska E. 1982. Wasps (Hymenoptera, Vespidae) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia zool., 36: 91-102.

Stępkowska-Barańska J. 1963. Osowate (Vespidae) okolic Warszawy, z uwzględnieniem niektórych ciekawszych gatunków z innych okolic Polski. Fragm. faun. 10 (27): 399-417.

Szulczewski J.W. 1950. Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część IV. Żądłówki (Aculeata, Chrysididae, S apygidae, Mutilidae, Scoliidae, Vespidae, Psammocharidae, Sphegidae). Prace Monograficzne nad Przyrodą Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem. P

Tobias W.I. 1978. Vespoidea - składczatokryłyje osy. In: Opredelitel nasekomych ewropejskoj czasti SSSR. G.S. Medvedev (ed.). Leningrad, III. (1): 147-173.

Wierzejski A. 1868. Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr. 2: 108-120.

Wierzejski A. 1874. Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr. 3: 253-273.

Wiśniowski B. 1997. Osy społeczne (Hymenoptera, Vespinae) Ojcowskiego Parku Narodowego. Biuletyn Sekcji Hymenopterologicznej, Kraków-Ojców 6: 7-8.

Wójtowski F., Szymaś B. 1973. Entomofauna pasożytnicza i towarzysząca pszczołom samotniczym (Apidae solitariae) w pułapkach gniazdowych. Roczn. AR w Poznaniu 66: 171-178.

   
Autor  Ewa Skibińska
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009