| |
| |
|
Rosalia alpina (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Cerambycidae Kózkowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Bardzo rzadki, ginący chrząszcz. Związany troficznie wyłącznie z bukiem. W Polsce i sąsiednich krajach objęty ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Występuje głównie w środkowej i południowej Europie (łącznie z Korsyką, Sardynią i Sycylią), sięgając na północy do Szwecji i Danii, na wschodzie do Krymu, Kaukazu, Zakaukazia, północno-wschodniej części Turcji i północno-zachodniej części Iranu, a na południu do północnej Afryki (Góry Atlas). Rozsiedlenie tego gatunku prawie całkowicie mieści się w naturalnym zasięgu geograficznym buków: pospolitego Fagus sylvatica i pospolitego wschodniego F. orientalis, w których rozwijają się jego larwy. Nie całkiem wyjaśnione jest występowanie Rosalia alpina w środkowej i południowej Hiszpanii, północnej Afryce, a także we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, gdzie buk nie występuje. W Polsce występuje w górach (na wysokości 540-1000 m n.p.m., rzadziej do 1500 m n.p.m.), najliczniej w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, rzadziej na Roztoczu, w Beskidzie Sądeckim, Pieninach, Górach Świętokrzyskich oraz bardzo rzadko na nizinach w północno-zachodniej części kraju (mapa). Dawniej gatunek ten występował prawdopodobnie w całym zasięgu buka. Pierwsze dane o jego występowaniu pochodzą z 1801 r. (Sudety). W ubiegłym stuleciu nadobnicę alpejską rejestrowano na Dolnym Śląsku, w Beskidzie Śląskim i Wysokim, Tatrach, a także w północnej części kraju, w buczynach nadmorskich. Odnotowano dotychczas około 60 stanowisk nadobnicy, lecz w wielu miejscach gatunek ten już wyginął (Bodziarczyk, Michalcewicz 2000, Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1990, Gutowski 1995, Kosior, Michalik, Witkowski 1999, Kubisz, Hilszczański 1992, Kubisz, Kuśka, Pawłowski 1998, Michalcewicz 1992, Strojny 1962). | |
| Biotop/Siedlisko | W Polsce gatunek ten zamieszkuje najczęściej stare, ponad 100-letnie, przerzedzone drzewostany bukowe i jodłowo-bukowe, rosnące na stokach o wystawie południowej i zachodniej (Demelt 1956, Dominik, Starzyk 1989). Nieliczne tego typu drzewostany zachowały się u nas głównie w górskich parkach narodowych i rezerwatach przyrody. W naszym kraju rozwija się wyłącznie w buku pospolitym (Dominik, Starzyk 1989), natomiast w południowej Europie występuje również w innych drzewach liściastych (Strojny 1962, Villiers 1978). Zasiedla stare, silnie nasłonecznione, uszkodzone przez mróz, wiatr lub ogień, ale jeszcze żywe drzewa. Ponadto może rozwijać się na martwych drzewach, zarówno stojących, jak i leżących, oraz w świeżym drewnie sągowym. Na ogół uważa się, że gatunek ten występuje wyłącznie w drewnie miękkim, spróchniałym i silnie rozłożonym przez grzyby zgniliznowe, jednak może również opadać odsłonięte, ale jeszcze twarde i nierozłożone drewno drzew żywych (Capecki 1969). | |
| Biologia | Chrząszcze pojawiają się od drugiej połowy czerwca do początku września, ale w największym nasileniu występują w połowie lipca i na początku sierpnia. Są spotykane głównie podczas słonecznej pogody na pniach i grubych konarach starych buków, a także na powalonych kłodach. Odżywiają się sokiem wyciekającym ze zranionych drzew. Samice w czerwcu i lipcu składają jaja w szparach kory lub pęknięciach drewna na pniach grubych buków, o pierśnicy powyżej 0,5 m (na wysokości 3-6 m nad ziemią) oraz na grubych gałęziach. Po kilku tygodniach wylęgają się larwy, które początkowo żerują pod korą, a następnie wgryzają się w głąb drewna. Chodniki larwalne długości około 0,5 m przebiegają zarówno w zdrowym i twardym, jak i częściowo rozłożonym drewnie, osiągając w końcowej części szerokość do 10 mm. Przepoczwarczenie odbywa się w czerwcu i lipcu w kolebce, znajdującej się na końcu chodnika. Wylęgłe chrząszcze wygryzają w drewnie owalny chodnik wyjściowy i otwór wylotowy. Cykl rozwojowy trwa 2-3 lata, ale na skutek przesuszenia drewna może przedłużyć się do czterech lat (Capecki 1969, Demelt 1956, Dominik, Starzyk 1989, Villiers 1978). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Brak ścisłych danych. Na poszczególnych stanowiskach rejestruje się najczęściej pojedyncze chrząszcze. Jedynie w składnicach drewna bukowego można niekiedy obserwować rójki chrząszczy liczące nawet do 100 osobników. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Głównymi przyczynami zagrożenia gatunku jest wycinanie starych drzewostanów bukowych, a także kolekcjonerstwo i handel owadami. | |
| Prognoza zmian populacji | Począwszy od końca ubiegłego stulecia obserwuje się w Polsce stopniowy zanik stanowisk i spadek liczebności populacji wskutek intensywnej gospodarki leśnej. Może on ulec zahamowaniu jedynie na terenie górskich parków narodowych i rezerwatów przyrody. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Objęty ochroną gatunkową w Polsce i krajach sąsiednich. Część stanowisk wykazano z terenu parków narodowych (Babiogórski, Bieszczadzki, Karkonoski, Pieniński, Roztoczański, Świętokrzyski, Tatrzański PN) i rezerwatów przyrody (Gutowski 1988 (1989), Kosior, Michalik, Witkowski 1999). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Poza ochroną gatunkową niezbędne jest rozwinięcie różnych form ochrony miejsc występowania gatunku. Przeprowadzenie dokładnych badań nad biologią gatunku mogłoby w przyszłości być wykorzystane do prób jego reintrodukcji. | |
| Summary | It is a Euro-Caucasian species, very rare in Poland. It occurs in mountain areas; most numerous in the Beskid Niski Mountains and in the Western Bieszczady Mountains. Rosalia alpina most often colonizes old beech stands, and its larvae feed in the European beech. Beginning from the end of the past century, a gradual regress of the species has been observed; it has disappeared from certain localities and its population has decreased due to felling of old beech stands, collecting and trading in insect specimens. In addition to species protection it is recommended that conservation of its localities should be developed. | |
| Źródła informacji | Bodziarczyk J., Michalcewicz J. 2000. Nowe stanowisko nadobnicy alpejskiej Rosalia alpina (L.) (Coleoptera, Cerambycidae) w Paśmie Radziejowej (Beskid Sądecki, Karpaty Zachodnie). Chrońmy przyr. ojcz. 6: 126-129.  Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1990. Chrząszcze - Coleoptera. Stonkowate - Chrysomelidae, cz. 1. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 16: 1-279. Capecki Z. 1969. Owady uszkadzające drewno buka zwyczajnego (Fagus silvatica L.) na obszarze jego naturalnego zasięgu w Polsce. Prace Inst. Bad. Leś. 367: 1-166. Demelt v. C. 1956. Beobachtungen und Bemerkungen über Rosalia alpina alpina L. Ent. Bl. 3, 52: 110-175. Dominik J., Starzyk J.R. 1989. Ochrona drewna. Owady niszczące drewno. PWRiL, Warszawa, 524 pp. Gutowski J.M. 1988 (1989). Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) parków narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr. 46: 281-307. Gutowski J.M. 1995. Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski. Prace Inst. Bad. Leś. A, 811: 1-190. Kosior A., Michalik S., Witkowski Z. 1999. Nadobnica alpejska Rosalia alpina (Cerambycidae, Coleoptera) w Magurskim Parku Narodowym na tle jej rozmieszczenia w Polsce. Chrońmy przyr. ojcz. 55, 1: 79-84. Kubisz D., Hilszczański J. 1992. Fauna kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) Beskidu Niskiego. Wiad. entomol. 11, 2: 73-79. Kubisz D., Kuśka A., Pawłowski J. 1998. Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty i Opinie 3: 8-68. Michalcewicz J. 1992. Stanowisko nadobnicy alpejskiej w Beskidzie Niskim. Przyr. Pol. 1: 6. Strojny W. 1962. Nadobnica alpejska, Rosalia alpina (L.), Cerambycidae, wymierający chrząszcz naszych lasów bukowych. Przegl. zool. 6, 4: 274-286. Villiers A. 1978. . Faune des Coléoptéres de France. I. Cerambycidae. Encyclopédie entomologique 62. Edit. Lechevalier, Paris, 597 pp. | |
| Autor | Jerzy R. Starzyk | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
